آمارهای جدید سرمایه‌گذاری خارجی در آفریقا نشان می‌دهد آمریکا پس از سال‌ها عقب‌نشینی، بار دیگر با رویکردی تازه وارد میدان رقابت با چین شده است؛ رقابتی که فراتر از ارقام و نمودارها، به آینده منابع حیاتی، زیرساخت‌ها و موازنه ژئوپلیتیک این قاره گره خورده است.

به گزارش سرمایه فردا،  آمارهای تازه از سرمایه‌گذاری خارجی در آفریقا در نگاه نخست نشانه‌ای روشن از بازگشت راهبرد «اول آمریکا» به این قاره است؛ راهبردی که سال‌ها زیر سایه سرمایه‌گذاری‌های سنگین چین قرار داشت. از سال ۲۰۱۲ تاکنون، چین بی‌وقفه در صدر فهرست سرمایه‌گذاران آفریقا ایستاده بود، در حالی که شرکت‌های آمریکایی در برخی سال‌ها حتی بیش از میزان سرمایه‌گذاری خود، سرمایه از این قاره خارج کردند. اما داده‌های سال ۲۰۲۳ تصویر متفاوتی ارائه می‌دهد: شرکت‌های آمریکایی نزدیک به ۸ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرده‌اند؛ رقمی که حدود دو برابر سرمایه‌گذاری چین در همان سال است. با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند این تغییر عددی الزاماً به معنای تغییر بنیادین موازنه قدرت نیست.

گزارش «ابتکار پژوهشی چین–آفریقا» در دانشگاه جانز هاپکینز که در ماه مه منتشر شد، هنوز همه تحولات جدید را منعکس نمی‌کند. دلیل آن روشن است: نهادهایی مانند کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل برای راستی‌آزمایی و تحلیل دقیق آمارها به زمان نیاز دارند. از سوی دیگر، آمار خام سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند گمراه‌کننده باشد. برای نمونه، در تازه‌ترین گزارش آنکتاد، هلند به‌عنوان بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار آفریقا معرفی شده است؛ کشوری که در عمل نقش «واسط مالی» را ایفا می‌کند و سرمایه‌هایی با منشأ واقعی دیگر کشورها از مسیر آن عبور می‌کند. همین پیچیدگی‌ها نشان می‌دهد رقابت واقعی آمریکا و چین فراتر از جدول‌ها و نمودارها باید ارزیابی شود.

پرسش اصلی این است که آیا آمریکا از چین پیشی گرفته است؟ جیمز شیکواتی، اقتصاددان کنیایی، پاسخ ساده‌ای ندارد. او می‌گوید سرمایه‌گذاری آمریکا در آفریقا رفتاری «ضربانی» دارد: جهش می‌کند، فروکش می‌کند و دوباره می‌جهد؛ الگویی که ناشی از ماهیت خصوصی و سودمحور شرکت‌های آمریکایی است. در مقابل، سرمایه‌گذاری چین بر شانه دولت استوار است و اهدافی بلندمدت را دنبال می‌کند؛ از تثبیت دسترسی به منابع معدنی حیاتی گرفته تا ایجاد نفوذ ژئوپلیتیک پایدار. با این حال، شیکواتی معتقد است هر دو مدل می‌تواند برای آفریقا سودمند باشد: آمریکایی‌ها به نیروی کار متخصص نیاز دارند و چینی‌ها پروژه‌های گسترده عمرانی و استخراجی را پیش می‌برند.

برخورداری آفریقا از منابع حیاتی

با وجود برخورداری آفریقا از منابع حیاتی، این قاره هنوز سهم اندکی از ارزش افزوده واقعی مواد خام خود دارد. بخش عمده مواد معدنی بدون فرآوری صادر می‌شود و سود اصلی در کارخانه‌ها و صنایع کشورهای دیگر شکل می‌گیرد. اتحادیه آفریقا سال گذشته راهبرد «کالاهای سبز» را معرفی کرد که شامل تعرفه صادراتی ۱۰ درصدی بر مواد خام است. هدف این طرح، وادار کردن سرمایه‌گذاران خارجی به فرآوری منابع در داخل آفریقا و ایجاد اشتغال و فناوری در خود قاره است؛ سیاستی که در صورت اجرا می‌تواند بازی را تغییر دهد.

آفریقا سهم عمده‌ای از تولید جهانی پلاتین، کبالت، تانتال و منگنز را در اختیار دارد؛ موادی حیاتی برای صنایع پیشرفته و فناوری‌های نوین. بسیاری از شرکت‌های غربی به دلیل ریسک‌های سیاسی از کشورهای معدنی عقب‌نشینی کرده‌اند، اما چین مسیر معکوسی را در پیش گرفته است. به گفته جیمی مونگوریک، مدیر سازمان منابع طبیعی در کنگو، چین نشان داده که از بی‌ثباتی سیاسی یا اقتصادی هراس ندارد. نتیجه این رویکرد آن است که بخش بزرگی از معادن کنگو، قلب تأمین کبالت جهان، اکنون در کنترل شرکت‌های چینی قرار دارد.

بر اساس آمار مؤسسه بروکینگز، چین تنها در سال ۲۰۲۳ نزدیک به ۸ میلیارد دلار در آفریقا سرمایه‌گذاری کرده است؛ از پروژه‌های لیتیوم در زیمبابوه و مالی گرفته تا معادن مس در بوتسوانا و جمهوری دموکراتیک کنگو. البته این سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در آمار کلی جریان سرمایه خارجی به‌طور کامل دیده نمی‌شوند، زیرا داده‌های اف‌دی‌آی تراز همه ورودی‌ها و خروجی‌های سرمایه را محاسبه می‌کند. با این حال، تمرکز چین بر فلزات راهبردی جایگاه آن را در زنجیره تأمین جهانی تثبیت کرده است.

نشانه‌هایی جدی وجود دارد که آمریکا نیز در حال بازتعریف نگاه خود به آفریقاست. در دوره نخست ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، نهاد مالی توسعه آمریکا تأسیس شد تا سرمایه‌گذاری خصوصی و وام‌های توسعه‌ای را در خدمت منافع راهبردی واشنگتن قرار دهد. در دوره دوم، ترامپ با کاهش شدید بودجه کمک‌های توسعه‌ای و توقف پروژه‌های متعدد، به‌طور صریح اعلام کرد سیاست آمریکا «گذار از کمک به تجارت» است. او آفریقا را قاره‌ای با پتانسیل اقتصادی بی‌نظیر توصیف کرد و وعده داد آمریکا در رقابت با چین رفتاری «منصفانه‌تر» با کشورهای آفریقایی داشته باشد.

وافق صلح شکننده میان کنگو و رواندا

ترامپ همچنین به‌عنوان حامی توافق صلح شکننده میان کنگو و رواندا، وعده دسترسی ترجیحی اقتصاد آمریکا به منابع کنگو را داده است. اما واقعیت میدانی پیچیده‌تر است: با وجود این توافق، تشدید درگیری‌ها در شرق کنگو و حملات گروه ام‌۲۳ تاکنون جان بیش از ۴۰۰ غیرنظامی را گرفته است. این ناامنی‌ها نشان می‌دهد دسترسی به منابع آفریقا همچنان با هزینه‌های انسانی و سیاسی سنگینی همراه است.

برتری چین در حوزه زیرساخت به ابتکار کمربند و جاده گره خورده است؛ شبکه‌ای از بنادر، جاده‌ها و راه‌آهن که برای نخستین بار مسیرهای استخراج و انتقال مواد خام را در برخی مناطق آفریقا ممکن کرده است. به گفته شیکواتی، چین زیرساخت‌ها را نه برای یک کشور، بلکه برای اتصال قاره‌ای طراحی می‌کند. در مقابل، آمریکا و اروپا با پروژه کریدور لوبیتو تلاش کرده‌اند جایگزینی جدی ارائه دهند؛ مسیری که کمربند مس کنگو را به ساحل اقیانوس اطلس در آنگولا متصل می‌کند. اتحادیه اروپا نیز با ابتکار «دروازه جهانی» به این پروژه پیوسته و آنگولا را به یکی از شرکای راهبردی خود تبدیل کرده است.

در مجموع، آمارهای تازه نشان می‌دهد رقابت آمریکا و چین در آفریقا وارد مرحله‌ای جدید شده است؛ مرحله‌ای که فراتر از ارقام سرمایه‌گذاری، به منابع حیاتی، زیرساخت‌های راهبردی و آینده ژئوپلیتیک این قاره گره خورده است.