دوشنبه ۱۰ آذر ۱۴۰۴
دیدار یکروزه وزیر خارجه ترکیه از تهران تنها یک رویداد تشریفاتی نبود؛ این سفر بازتابی از روابط پیچیده و چندلایه ایران و ترکیه است که همزمان درگیر همکاریهای اقتصادی، رقابتهای ژئوپلیتیک و ضرورتهای امنیتیاند. حضور هاکان فیدان، چهره امنیتی و دیپلماتیک ترکیه، نشان میدهد آنکارا به دنبال بازتعریف جایگاه خود در معادلات منطقهای است و تهران نیز این فرصت را برای بازسازی مناسبات دوجانبه مغتنم میداند.
به گزارش سرمایه فردا،سفر اخیر هاکان فیدان به تهران را نمیتوان صرفاً در چارچوب روابط سنتی دو کشور تحلیل کرد. این دیدار بیش از آنکه یادآور مناسبات مرزی یا توافقهای اقتصادی باشد، نشانهای از دیپلماسی ضرورت میان دو قدرت منطقهای است؛ دیپلماسیای که در سایه تحولات پرشتاب خاورمیانه، از جنگ غزه و بحران سوریه گرفته تا رقابتهای قفقاز و فشار تحریمها، شکل تازهای به خود گرفته است. ترکیه و ایران، هرچند در بسیاری از پروندهها رقیباند، اما همزمان به دلیل همسایگی و اشتراک منافع امنیتی، ناگزیر از گفتوگو و همکاری هستند. سفر فیدان به تهران را باید بخشی از تلاش آنکارا برای موازنهسازی فعال و بازنگری در نگاه به ایران دانست؛ تلاشی که میتواند آغازگر مرحلهای جدید در روابط دو کشور باشد، مرحلهای که بیش از هر زمان دیگری بر پایه ضرورتهای مشترک و واقعیتهای منطقهای بنا شده است.
سفر یکروزه هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، به تهران نشان داد که روابط ایران و ترکیه از جنس ارتباطهای ساده و محدود نیست، بلکه مجموعهای گسترده از همکاریها، رقابتها و ضرورتهای مشترک را در بر میگیرد. فیدان که روز یکشنبه وارد تهران شد، با عباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان و دیگر مقامات بلندپایه ایران دیدار کرد. او در این سفر طیفی از مسائل دوجانبه و منطقهای را مورد گفتوگو قرار داد؛ از تجارت و همکاری مرزی گرفته تا پرونده سوریه، جنگ غزه و آینده معادلات امنیتی در منطقه.
این سفر در حالی انجام شد که ترکیه و ایران در سالهای اخیر، هرچند گاهی با اختلافنظر روبهرو بودهاند، اما همواره به عنوان دو قدرت مهم منطقهای و دو همسایه مجبور به همکاری هستند. روابط تهران و آنکارا، نهتنها به دلیل همسایگی و مرزهای طولانی اهمیت دارد، بلکه به دلیل حضور هر دو کشور در پروندههای پیچیده منطقهای از قفقاز تا خاورمیانه، نقش اساسی در شکل دادن به آینده امنیت منطقه بازی میکند. از همین زاویه است که سفر فیدان به تهران معنای بیشتری پیدا میکند؛ سفری که نشان میدهد ترکیه همچنان به دنبال ایفای نقش فعال در معادلات منطقه است و ایران نیز برای تعامل با این همسایه قدرتمند، اهمیت ویژهای قائل است.
یکی از محورهای اصلی این سفر، بررسی راههای افزایش حجم تجارت میان دو کشور بود. ایران و ترکیه سالهاست هدفگذاری حجم ۳۰ میلیارد دلاری تجارت سالانه را مطرح میکنند، اما این هدف هنوز محقق نشده است. فیدان در دیدارهای خود تلاش کرد مسیر نشست «شورای عالی همکاری ایران و ترکیه» را هموار کند؛ نشستی که به ریاست رؤسایجمهور دو کشور برگزار خواهد شد و قرار است نقشه راه تازهای برای مناسبات اقتصادی تدوین کند. در کنار تجارت، موضوعهایی مانند حملونقل، ساخت مراکز تجارت مرزی، و تکمیل زیرساختهای مشترک نیز از مباحث مهم سفر او بود.
اما روابط ایران و ترکیه تنها به مسائل اقتصادی محدود نیست. دو کشور سالهاست در منطقه مجموعهای از رقابتها و همکاریهای همزمان را تجربه میکنند. از افغانستان و پاکستان گرفته تا آسیای مرکزی و قفقاز و همچنین پروندههای مهم خاورمیانه مثل سوریه، عراق و فلسطین، هر دو کشور در بسیاری از این حوزهها نقش فعال دارند. این همپوشانی جغرافیایی باعث شده گاهی همکاری میان دو طرف الزامی باشد و گاهی، رقابت میان آنها شدت بگیرد.
یکی از موضوعات مهم در روابط تهران و آنکارا، پرونده پ.ک.ک است. هرچند پس از اعلام خلع سلاح توسط این گروه، وضعیت تا حدی آرامتر شده، اما همکاری امنیتی ایران و ترکیه همچنان ضرورت دارد. مرزهای طولانی دو کشور، موضوع مقابله با تروریسم و کنترل تحرکات مرزی را به یکی از محورهای ثابت دیدارهای مقامات سیاسی و امنیتی تبدیل کرده است. به همین دلیل، حضور هاکان فیدان که سالها رئیس سازمان اطلاعات ترکیه (میت) بوده است اهمیت بیشتری پیدا میکند. او نهتنها وزیر خارجه است، بلکه یکی از طراحان اصلی ساختار امنیتی ترکیه محسوب میشود. از همین رو، سفر او به تهران فقط جنبه سیاسی و دیپلماتیک ندارد و حامل پیامهای امنیتی مهمی نیز هست. لذا فیدان میتواند نقش ویژهای در هماهنگسازی سیاست خارجی ترکیه در قفقاز، سوریه و عراق با همکاری ایران داشته باشد.
همان طور که قبل از سفر فیدان به تهران خبر داده بودند، بخش مهمی از مذاکرات او با مقامات کشورمان به مسائل منطقهای اختصاص داشت. ترکیه یکی از بازیگران فعال در پرونده غزه است و تلاش میکند با حفظ آتشبس و کمک به بازسازی، در روندهای آینده این منطقه نقش داشته باشد. فیدان در تهران نیز درباره قطعنامه اخیر شورای امنیت و روند آتشبس گفتوگو کرد.
در این بین شاید مهمترین بخش سفر او، مربوط به آینده سوریه باشد. پس از تحولات یک سال اخیر و تغییرات جدی در ساختار سیاسی دمشق، ترکیه تلاش دارد جایگاه خود را در معادلات پسااسد تثبیت کند. ایران نیز همچنان یکی از بازیگران اصلی در صحنه منطقه است. همین مسئله باعث میشود همکاری و گفتوگوی دو کشور درباره نظم جدید سوریه اهمیت فراوانی داشته باشد. ترکیه اکنون میخواهد از تنشهای گذشته عبور کرده و برای مدیریت وضعیت سیاسی و امنیتی سوریه، با تهران همکاری نزدیکتری داشته باشد.
در قفقاز نیز نقش ترکیه پررنگ است. آنکارا طی سالهای اخیر تلاش داشته موازنه منطقه را به سود خود و آذربایجان پیش ببرد. آینده کریدورها، وضعیت ارمنستان و روند صلح قفقاز جنوبی بخشی از موضوعاتی بود که در این سفر مطرح شد. ایران نیز با حساسیت فراوان تحولات قفقاز را پیگیری میکند؛ زیرا هر تغییری در این منطقه مستقیماً امنیت ملی کشور را تحت تأثیر قرار میدهد.
نکته مهم دیگر احتمال نقشآفرینی ترکیه در پرونده هستهای ایران است. در گذشته نیز آنکارا دو بار میزبان مذاکرات معاونان وزیر خارجه ایران و سه کشور اروپایی بود. اکنون نیز برخی نشانهها حاکی از آن است که ترکیه میخواهد دوباره نقش میانجی یا زمینهساز در گفتگوهای ایران و غرب را برعهده بگیرد. هاکان فیدان با سابقه امنیتی و تجربه طولانی در مذاکرات منطقهای میتواند در این مسیر نقش قابلتوجهی بازی کند.
در کنار اینها، بحث بحران اوکراین و تنش میان پاکستان و افغانستان نیز در دستور کار گفتگوهای فیدان و مقامات ایرانی قرار داشت. ترکیه تلاش میکند در همه این پروندهها نقشی فعال داشته باشد و خود را به عنوان یک بازیگر چندوجهی معرفی کند؛ بازیگری که میتواند هم با ایران همکاری کند و هم با غرب مذاکره داشته باشد.
پیرو نکات فوق و برای بررسی دقیق اهداف سفر هاکان فیدان به تهران، سیامک کاکایی طی گفت وگو با هفت صبح تلاش دارد تصویری چندلایه و واقعبینانه از اهداف حضور وزیر خارجه ترکیه به ایران ارائه میکند؛ تصویری که نشان میدهد که از منظر استاد مطالعات ترکیه، «این سفر، نه یک دیدار تشریفاتی، بلکه بخشی از پازل بزرگتر دیپلماسی نوین آنکارا است». به گفته تحلیلگر ارشد مسائل ترکیه، «باید حضور فیدان در تهران را در بستر مجموعهای از تحولات منطقهای و دگرگونیهای سیاست خارجی آنکارا فهم کرد؛ تحولاتی که از تشدید تجاوزات اسرائیل و تغییر آرایش نیروها در سوریه گرفته تا بازنگری گسترده در سیاست منطقهای ترکیه امتداد یافته است.»
کاکایی در ادامه میگوید که «در یک سال اخیر ترکیه با چهار روند عمده مواجه بوده است؛ تداوم حملات اسرائیل و تهدیدات منطقهای، تغییر غیرمنتظره در وضعیت سوریه پس از سقوط نظام اسد، بازبینی عمیق در راهبرد منطقهای آنکارا و تلاش برای بازطراحی ترکیبی از سیاست امنیتی-اقتصادی و همه این موارد، فضای تازهای را برای تنظیم روابط با ایران ایجاد کرده و سفر فیدان را از جنس «ضرورت» ساخته است، نه انتخاب.»
استاد مطالعات ترکیه، «نخست به وجه دوجانبه روابط تهران – انکارا اشاره میکند؛ مناسباتی که اگرچه همواره در سطح مقامات عالیرتبه دنبال شده، اما بسیاری از آنها نیمهتمام مانده است. از تجارت ۳۰ میلیارد دلاری که سالهاست روی کاغذ مانده تا اختلافهای مزمن بر سر مسائل گازی و تعرفهای، مجموعهای از پروندهها وجود دارد که ترکیه امیدوار است در قالب «شورای عالی همکاری»، مدلی که در سالهای اخیر با کشورهای عربی خلیج فارس هم اجرا کرده جان تازهای به روابط اقتصاد با ایران بدهد». به گفته کاکایی، «در کنار تجارت، موضوعات مرزی، امنیتی و پرونده مبارزه با تروریسم همچنان محور گفتوگوها هستند». چرا که وی معتقد است، «حتی با وجود خلعسلاح و انحلال پ.ک.ک، این موضوع (تروریسم) همچنان یک پرونده دائمی در روابط تهران–آنکارا باقی خواهد ماند».
به گفته تحلیلگر ارشد مسائل ترکیه، «مهمترین تغییر در سیاست خارجی آنکارا، رویکرد «موازنهسازی فعال» است؛ سیاستی که اجازه میدهد ترکیه روابطش را تنها به غرب گره نزند و همزمان در چند جبهه بازی کند؛ با ایران، با روسیه، با اروپا و با کشورهای عربی» و به زعم کاکایی، «فیدان یکی از طراحان اصلی این نگاه است؛ چهرهای امنیتی که حالا نقش تئوریپرداز دیپلماسی ترکیه را هم ایفا میکند. بر اساس همین رویکرد است که ترکیه بار دیگر تمایل دارد در روابط ایران با غرب نقش میانجی فعال داشته باشد؛ همان نقشی که در بحران اوکراین میان مسکو و ناتو ایفا کرد و اکنون احتمال دارد در قبال واشنگتن و تهران نیز زمینهسازیاش را آغاز کرده باشد.»
این کارشناس حوزه سیاست خارجی توضیح میدهد که «ترکیه با دقت تحولات مرتبط با اسنپبک و تحریمهای امریکا و اروپا علیه ایران را دنبال میکند و تلاش دارد فرصت تازهای برای بازسازی مناسبات اقتصادی ایجاد کند؛ آن هم در شرایطی که نشانههایی از نگرانی ترکیه نسبت به اثرات تحریمهای ثانویه دیده میشود». از نگاه او، «این سفر میتواند پایهای برای بازنویسی روابط اقتصادی و تجاری دو کشور باشد؛ بهویژه اگر تهران و آنکارا تصمیم بگیرند مدل همکاریهای اقتصادی ترکیه با عربستان و امارات را در روابط دوجانبه نیز بازآفرینی کنند.»
در بخش منطقهای، کاکایی سه محور اصلی را برجسته میکند؛ «سوریه، عراق و قفقاز.» در پرونده سوریه، او باور دارد که «پس از تحولات سال گذشته (سقوط اسد)، ترکیه به نتیجهای که انتظار داشت نرسیده و اکنون با چالشهای تازهای مواجه است؛ چالشهایی که بخش مهمی از آنها به درگیری با اسرائیل و آشفتگی سیاسی در آن کشور بازمیگردد. همین وضعیت میتواند ترکیه را به سمت همکاری بیشتر با ایران در سوریه سوق دهد؛ حتی اگر رقابتهایی میان دو کشور وجود داشته باشد.»
به تعبیر این تحلیلگر مسائل غرب اسیا، «در عراق نیز ترکیه در حال انتقال از یک رویکرد کاملاً امنیتی به یک رویکرد اقتصادی–امنیتی است؛ تغییری که در قالب «کریدور توسعه» و راه زمینی تازهای که قرار است جنوب عراق را به ترکیه و از آنجا به قطر و امارات متصل کند، دیده میشود.» با چنین برداشتی، کاکایی باور دارد که «این مسیر اهمیت استراتژیک ویژهای برای ترکیه دارد و طبیعی است که در گفتگوهای تهران نیز مطرح شود.»
از منظر این استاد روابط بین الملل، «در قفقاز نیز اگرچه تنش مستقیمی میان ایران و ترکیه وجود ندارد، اما رقابتهای جدی در جریان است؛ بهویژه در رابطه با کریدورهای منطقهای و نحوه اتصال آذربایجان به نخجوان». به همین واسطه کاکایی تاکید دارد که «ترکیه ممکن است در پی یافتن راهکاری باشد که ایران را در این روند مشارکت دهد یا دستکم حساسیتهای تهران را مدیریت کند، هرچند این پرونده بهطور ذاتی پیچیده و چندلایه است.»
استاد مطالعات ترکیه، در پایان تصریح می کند که «با این مجموعه از پرونده های مختلف بین ایران و ترکیه، سفر فیدان به معنای حل و فصل همه این مسائل نیست، اما میتواند نشانهای از «بازنگری در نگاه ترکیه به ایران» و تلاش برای تعریف چارچوب تازهای از همکاریها باشد.» چون به گفته کاکایی، «ایران و ترکیه دو همسایهای هستند که همزمان شباهتها، اختلافات، رقابتها و ضرورتهای مشترک دارند و همین ترکیب پیچیده، روابط آنها را به یکی از حساسترین روابط دوجانبه در منطقه تبدیل کرده است؛ روابطی که سفر فیدان میتواند نقطه آغاز مرحلهای جدید در آن باشد».
تمام حقوق برای پایگاه خبری سرمایه فردا محفوظ می باشد کپی برداری از مطالب با ذکر منبع بلامانع می باشد.
سرمایه فردا