رقابت فرسایشی صنایع غذایی ایران

به گزارش سرمایه فردا، در بازار ایران صنعتی پنهان است که نه‌تنها با ذائقه مردم گره خورده، بلکه با اقتصاد کشور نیز پیوندی عمیق دارد. صنعت غذا، با هزاران واحد تولیدی و میلیاردها دلار گردش مالی، یکی از پرتحرک‌ترین بخش‌های تولیدی ایران است؛ صنعتی که می‌تواند با صادرات لبنیات، فرآورده‌های کشاورزی و محصولات غذایی آماده، جای نفت را در تجارت خارجی بگیرد. اما این مسیر، آن‌قدرها هم هموار نیست. رقابت منفی میان شرکت‌ها، ضعف در بسته‌بندی و لجستیک، و سایه سنگین دلار بر هزینه‌های تولید، این صنعت را در آستانه یک دوگانگی قرار داده: یا جهش صادراتی، یا فرسایش تدریجی. اکنون، در شرایطی که تحریم‌ها دوباره فعال شده‌اند و تقاضای داخلی تحت فشار تورم قرار دارد، صنایع غذایی ایران باید تصمیم بگیرند؛ آیا می‌خواهند در بازارهای جهانی بدرخشند یا در جنگ قیمتی داخلی فرسوده شوند؟ این روایت، داستان صنعتی است که اگر درست هدایت شود، می‌تواند طعم توسعه را به اقتصاد ایران بچشاند.

صنعت غذا در ایران با گردش مالی سالانه نزدیک به ۱۰۰ میلیارد دلار، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پرتحرک‌ترین بخش‌های تولیدی کشور شناخته می‌شود. این صنعت با بیش از ۱۵ هزار واحد فعال، سهمی قابل‌توجه در اشتغال دارد و از نظر حجم فعالیت، در جایگاه سومین صنعت بزرگ ایران قرار گرفته است. در سال ۱۴۰۳، صادرات محصولات غذایی، کشاورزی، لبنی، شیلاتی و فرآوری‌شده به بیش از ۷ میلیارد دلار رسید که نشان‌دهنده ظرفیت بالای این صنعت در توسعه تجارت غیرنفتی کشور است و از طرف دیگر حکایت از این دارد که بازار داخلی کاملا رقابتی است و شرکت ها باید به دنبال صادرات باشند.

بازارهای هدف صادراتی ایران در حوزه صنایع غذایی عمدتاً در منطقه غرب آسیا و اوراسیا متمرکز هستند. عراق، امارات، افغانستان، ترکیه، هند و روسیه از مهم‌ترین مقاصد صادراتی محسوب می‌شوند. عراق همچنان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در این حوزه است و تنها کشوری است که ایران با آن تراز تجاری مثبت دارد. در سال‌های اخیر، روسیه نیز به‌ویژه پس از تحریم‌های غرب، به یکی از بازارهای مهم برای محصولات لبنی، میوه، سبزیجات و فرآورده‌های غذایی ایران تبدیل شده است. این کشور در تلاش برای جایگزینی تأمین‌کنندگان غذایی، بخشی از نیاز خود را از ایران تأمین کرده، هرچند رقابت با کشورهایی مانند ترکیه و چین در این بازار همچنان شدید است.

ترکیب صادرات صنایع غذایی ایران

ترکیب صادرات صنایع غذایی ایران در سال گذشته نشان می‌دهد که محصولات زراعی و باغی با بیش از ۶.۵ میلیون تن صادرات و ارزشی بالغ بر ۳.۹ میلیارد دلار، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. پس از آن، محصولات دامی و لبنی با ۸۵۶ هزار تن و ۱.۲ میلیارد دلار، و فرآورده‌های غذایی آماده با ۱.۴ میلیون تن و ۱.۱ میلیارد دلار در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این آمارها نشان می‌دهد که تنوع محصول و ظرفیت تولید در ایران، امکان پاسخ‌گویی به نیازهای متنوع بازارهای منطقه‌ای را فراهم کرده است.

با وجود این ظرفیت‌ها، حفظ و توسعه سهم ایران در بازارهای صادراتی نیازمند ارتقاء استانداردهای کیفی، بهبود بسته‌بندی، تقویت زیرساخت‌های لجستیکی و سیاست‌گذاری صادراتی هوشمند است. رقابت منفی میان شرکت‌های ایرانی، به‌ویژه در بازارهای همسایه برای تصاحب سهم همدیگر، یکی از چالش‌های جدی این صنعت است که می‌تواند به تضعیف برند ملی و کاهش اعتماد خریداران خارجی منجر شود.

در مجموع، صنایع غذایی ایران با برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب، تنوع اقلیمی، نیروی انسانی متخصص و زیرساخت‌های تولیدی گسترده، توانسته جایگاه قابل‌توجهی در بازارهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای کسب کند. با رشد صادرات و افزایش تقاضا از سوی کشورهای همسایه و روسیه، این صنعت در مسیر توسعه قرار دارد. اما برای تثبیت این مسیر، باید از رقابت‌های مخرب خارجی پرهیز کرد و با نگاه بلندمدت، زیرساخت‌های تجاری و صادراتی را تقویت نمود.

اقتصاد ایران طی دهه‌های اخیر به شکلی ساختاری به نرخ ارز، به‌ویژه دلار، وابسته شده است؛ وابستگی‌ای که نه‌تنها سیاست‌گذاری‌های کلان را تحت‌تأثیر قرار داده، بلکه به‌طور مستقیم بر معیشت مردم و قیمت کالاهای اساسی سایه افکنده است. این وابستگی، نتیجه مجموعه‌ای از تصمیمات قانونی، ساختارهای اجرایی و جهت‌گیری‌های نهادهای اقتصادی است که اقتصاد کشور را به نرخ‌های جهانی و بازارهای خارجی پیوند زده‌اند.

تبعات دلاری شدن شاخص‌های اقتصادی

بررسی روندهای اقتصادی نشان می‌دهد که تورم کنونی در تقاضای صنایغ غذایی تاثیرگذار بوده و شرکت ها محبور هستند به بازارهای صادراتی بیشتر فکر کنند به ویژه در مقطع کنونی که اسنپ بک اجرا شده کمی چالش ها افزایش یافته است،

یکی از عوامل کلیدی در  تفاوت تقاضا، دلاری شدن شاخص‌های اقتصادی است. در ۶ سال اخیر، نرخ ارز رسمی بیش از ۱۶ برابر شده و این افزایش، به‌طور مستقیم بر قیمت کالاها و صنایعغذایی، اثر گذاشته است. در حالی که درآمدها همچنان ریالی باقی مانده‌اند، هزینه‌ها با دلار تنظیم می‌شوند، در نتیجه خرید محصولات غذایی با کیفیت کاهش یافته است. از طرف دیگر در سال های گذشته شرکت های بیشتری در حوزه صنایع غذایی شکل گرفته اند و این مساله منجر به افزایش تنوع و عرضه محصولات غذایی شده است و حتی برخی شرکت ها برای اینکه بتوانند محصولات را به کشورهای مختلف از روسیه تا هند صادرات کنند با ذائقه های مختلف تولید می کنند و این موضوع تنوع خرید برای بازار داخلی را نیز بیشتر کرده است،

صنایع غذایی و لبنی با وجود ظرفیت‌های فنی، کیفیت قابل قبول و سابقه صادراتی، در بازار کشورهای منطقه سهم قابل توجهی در بازارهای خارجی ندارند که بخشی از این مساله به ضعف زیرساخت های لجستیکی بر می کردد و کمبود کامیون های یخچال دار و متوقف شدن آنها برای مدت طولانی در مبادی ورودی و خروجی گمرکات منجر شده ایران تواند در صادرات صنایع غذایی از تمام ظرفیت خود استفاده کند.. هرچند در حال حاضر محصولات لبنی ایران، به‌ویژه در حوزه شیر، ماست، پنیر و فرآورده‌های پروتئینی، در بازارهایی چون عراق، افغانستان، پاکستان، ارمنستان و کشورهای حوزه خلیج فارس، با استقبال نسبی مواجه شده‌اند و توان رقابت با برندهای منطقه‌ای را دارند.

جنگ قیمتی صنایع غذایی

البته همین ظرفیت صادراتی، در غیاب سیاست‌گذاری منسجم و تنظیم‌گری هوشمند، به میدان رقابت منفی میان شرکت‌های ایرانی تبدیل شده است. در تلاش برای تصاحب سهم بیشتر از بازارهای همسایه، برخی شرکت‌های لبنی اقدام به کاهش غیرمنطقی قیمت، حذف استانداردهای کیفی، یا استفاده از مسیرهای غیررسمی کرده‌اند  که نه‌تنها سودآوری پایدار را تهدید می‌کند، بلکه اعتبار برند ملی را نیز زیر سؤال می‌برد.

این رقابت مخرب، در عمل به تضعیف جایگاه ایران در بازارهای منطقه منجر شده است. شرکت‌ها به‌جای هم‌افزایی و توسعه بازار، درگیر جنگ قیمتی شده‌اند که در نهایت منجر به کاهش کیفیت، افزایش هزینه‌های پنهان و بی‌اعتمادی خریداران خارجی شده است. در برخی موارد، اختلافات تجاری میان شرکت‌های ایرانی در کشورهای مقصد، به توقف سفارش‌ها یا محدودیت‌های وارداتی انجامیده است  که در بلندمدت می‌تواند فرصت‌های صادراتی را از بین ببرد.

واکنش صنایع غذایی به اسنپ بک چیست؟

محصولات لبنی به دلیل تحریم‌پذیری پایین، ارزش افزوده بالا و تقاضای رو به رشد در بازارهای منطقه‌ای و جهانی، می‌توانند نقش مؤثری در کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی ایفا کنند. رشد تقاضا برای فرآورده‌های سلامت‌محور مانند محصولات ارگانیک، کم‌چرب و پروبیوتیک، به‌ویژه در جمعیت‌های شهری کشورهای همسایه، فرصت مناسبی برای ورود هدفمند صنایع لبنی ایران به بازارهای صادراتی فراهم کرده است. همچنین اعتبار برندهای ایرانی در حوزه محصولات غذایی حلال، مزیت رقابتی قابل‌توجهی در بازارهای اسلامی و منطقه‌ای ایجاد کرده است.

نزدیکی جغرافیایی، هزینه حمل‌ونقل پایین و شناخت فرهنگی میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی و خاورمیانه، زمینه‌ساز حفظ صادرات لبنیات به این مناطق شده است. علاوه بر آن، بازارهای آفریقایی نیز با توجه به رشد تقاضای وارداتی و نیاز به تأمین پایدار مواد غذایی، ظرفیت بالقوه‌ای برای گسترش حضور برندهای ایرانی دارند. تحولات ژئوپلیتیکی اخیر در منطقه، از جمله افزایش تنش‌ها و کاهش محبوبیت برندهای وابسته به رژیم صهیونیستی، نیز فضای رقابتی جدیدی برای برندهای ایرانی فراهم کرده است تا سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص دهند.

با این حال پایش مستمر استانداردهای سلامت، کیفیت و الزامات قانونی بازارهای هدف، از جمله گواهی حلال در کشورهای اسلامی و الزامات زیست‌محیطی در اروپا، برای حفظ و توسعه بازارهای صادراتی ضروری است. طراحی سیستم‌های هشدار سریع برای تطبیق با تغییرات قانونی، توسعه بسته‌بندی هوشمند و قابل‌ردیابی، و تولید متناسب با ذائقه مصرف‌کنندگان خارجی، از جمله اقدامات کلیدی برای افزایش دسترسی به بازارهای هدف محسوب می‌شود.

در این مسیر، استفاده از ابزارهای هوشمند مانند اطلس تجارت ایران می‌تواند نقش مهمی در شناسایی فرصت‌های صادراتی، تحلیل رقبا، تخصیص منابع و حرکت به‌سوی مدل‌های داده‌محور و تحریم‌گریز ایفا کند. این ابزار با ارائه تصویر جامع از بازارهای هدف، مسیرهای صادراتی بهینه و مزیت‌های نسبی ایران، به تصمیم‌سازی راهبردی در شرایط تحریمی کمک خواهد کرد.