ایران با برخورداری از بیش از ۲۲۰۰ ساعت تابش مستقیم خورشید در سال و پهنه‌های وسیع کویری، ظرفیت بی‌نظیری برای تولید برق خورشیدی دارد. چرا از این ظرفیت برای بحران خاموشی‌ها استفاده نمی شود؟

به گزارش سرمایه فردا، بحران ناترازی برق در ایران، که طی سال‌های اخیر با خاموشی‌های گسترده و فشار بر شبکه‌های تولید و انتقال همراه بوده، به یکی از چالش‌های راهبردی دولت چهاردهم تبدیل شده است. در تابستان ۱۴۰۴، مصرف برق در ساعات اوج به بیش از ۶۸ هزار مگاوات رسید، در حالی که ظرفیت عملی تولید به‌دلیل محدودیت‌های گازرسانی و تأخیر در بهره‌برداری از نیروگاه‌های جدید، پاسخگوی این تقاضا نبود. این وضعیت، نه‌تنها صنایع و خانوارها را با خسارت‌های اقتصادی و اجتماعی مواجه کرده، بلکه اعتبار شبکه برق را نیز نزد افکار عمومی تضعیف کرده است. در چنین شرایطی، انرژی خورشیدی به‌عنوان راهکاری پاک، کم‌هزینه و در دسترس، بیش از هر زمان دیگری در کانون توجه سیاست‌گذاران قرار گرفته است. ایران با برخورداری از بیش از ۲۲۰۰ ساعت تابش مستقیم خورشید در سال و پهنه‌های وسیع کویری، ظرفیت بی‌نظیری برای تولید برق خورشیدی دارد—ظرفیتی که تاکنون کمتر از یک درصد از سبد تولید برق کشور را تشکیل داده و نیازمند جهشی جدی در سیاست‌گذاری و اجراست.

با تداوم خاموشی‌های گسترده و تشدید ناترازی در شبکه برق کشور، توسعه فوری انرژی خورشیدی به اولویت نخست دولت چهاردهم تبدیل شده است. در شرایطی که میانگین مصرف برق در ساعات اوج تابستان ۱۴۰۴ به حدود ۶۸ هزار مگاوات رسیده و ظرفیت عملی تولید نیروگاه‌های حرارتی و آبی به‌دلیل محدودیت‌های گازرسانی و تأخیر در بهره‌برداری از واحدهای جدید، پاسخگوی این تقاضا نیست، کارشناسان معتقدند که راه‌حل پایدار و کم‌هزینه، در آسمان آفتابی ایران نهفته است.

ایران با بیش از ۲۲۰۰ ساعت تابش مستقیم خورشید در سال و پهنه‌های وسیع کویری، یکی از مستعدترین کشورهای جهان برای تولید برق خورشیدی است. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، هزینه تولید هر کیلووات‌ساعت برق خورشیدی کمتر از یک دلار است و در بسیاری از کشورها با سوخت‌های فسیلی رقابت می‌کند. در داخل کشور نیز، با توجه به ناترازی گاز و فشار بر شبکه، سرمایه‌گذاری در انرژی خورشیدی نه‌تنها راهکاری برای تأمین پایدار برق، بلکه ابزاری مؤثر برای کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و افزایش تاب‌آوری شبکه محسوب می‌شود.

سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد تولید برق

در حال حاضر، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد تولید برق کشور کمتر از یک درصد است؛ رقمی که با توجه به بحران خاموشی‌ها، بسیار ناچیز و ناکافی است. برای جبران ناترازی فعلی و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، کارشناسان برآورد می‌کنند که حداقل ۱۰ هزار مگاوات ظرفیت جدید خورشیدی باید تا پایان دولت چهاردهم وارد مدار شود. این رقم نه‌تنها می‌تواند بخشی از بار پیک تابستان را پوشش دهد، بلکه با توزیع مناسب در مناطق پرتابش، از فشار بر شبکه انتقال نیز خواهد کاست.

در این میان، توسعه نیروگاه‌های خورشیدی پشت‌بامی به‌عنوان راهکاری مردمی و سریع‌الاجرا، مورد توجه قرار گرفته است. نصب پنل‌های خورشیدی بر بام ساختمان‌های مسکونی، تجاری و کشاورزی، با سازوکار ترازسنجی خالص (Net-Metering)، این امکان را فراهم می‌کند که مشترکان مازاد برق تولیدی خود را با نرخ مصوب ۸۵۰۰ ریال به شبکه بفروشند. این مدل نه‌تنها موجب کاهش اتلاف انرژی در خطوط انتقال و بهبود کیفیت ولتاژ می‌شود، بلکه با مشارکت مستقیم مردم، زمینه‌ای برای درآمدزایی خانوارها—به‌ویژه اقشار کم‌درآمد—فراهم می‌کند.

مزایای نیروگاه‌های پشت‌بامی قابل توجه است: راه‌اندازی یک واحد ۵ کیلوواتی کمتر از یک هفته زمان می‌برد، ضریب امنیت شبکه را افزایش می‌دهد، از انتشار سالانه صدها میلیون تن دی‌اکسید کربن جلوگیری می‌کند، و بار مالی نگهداری را از دوش دولت برمی‌دارد. با این حال، مسیر توسعه این نیروگاه‌ها با موانع متعددی روبروست؛ از جمله طولانی بودن فرآیند صدور مجوز، نرخ بالای سود تسهیلات بانکی، مشکلات تأمین وثایق، و تأخیر در پرداخت مطالبات تولیدکنندگان برق از سوی شرکت‌های برق منطقه‌ای. ضعف هماهنگی میان وزارت نیرو، سازمان محیط‌زیست و بانک مرکزی نیز موجب کندی در تدوین دستورالعمل‌های حمایتی شده است.

در بهار امسال، دولت قراردادی با چین برای واردات ۷۰۰۰ مگاوات پنل خورشیدی امضا کرد؛ اما تاکنون تنها ۳۰۰ مگاوات آن وارد کشور شده است. با توجه به نیاز فوری به حداقل ۱۰ هزار مگاوات ظرفیت جدید، تسریع در ترخیص و نصب این تجهیزات ضروری است. کارشناسان هشدار می‌دهند که در صورت ادامه روند فعلی، کاهش خاموشی‌ها و رفع ناترازی برق دور از دسترس خواهد بود و فرصت توسعه انرژی پاک از دست خواهد رفت.

در نهایت، خورشید نه‌تنها منبعی بی‌پایان و پاک برای تولید برق است، بلکه می‌تواند به نقطه اتکای جدیدی برای امنیت انرژی کشور تبدیل شود—به شرط آن‌که موانع اداری و مالی از میان برداشته شده و اراده‌ای ملی برای بهره‌گیری از این ظرفیت شکل گیرد.

ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های خورشیدی در ایران

بر اساس آخرین گزارش رسمی ساتبا، ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های خورشیدی در ایران تا خرداد ۱۴۰۴ به حدود ۸۷۰ مگاوات رسیده است. این رقم در مقایسه با نیاز واقعی کشور برای جبران ناترازی برق، بسیار پایین است.

با توجه به مصرف پیک تابستانی که به حدود ۶۸ هزار مگاوات رسیده و ظرفیت عملی تولید که به‌دلیل محدودیت‌های گازرسانی و تأخیر در بهره‌برداری از نیروگاه‌های جدید، پاسخگوی این تقاضا نیست، کارشناسان برآورد می‌کنند که برای کاهش معنادار خاموشی‌ها و تقویت سهم انرژی‌های پاک، ایران نیازمند حداقل ۱۰ هزار مگاوات ظرفیت جدید خورشیدی در افق کوتاه‌مدت (تا پایان دولت چهاردهم) است.

این میزان می‌تواند حدود ۱۵ درصد از بار پیک تابستانی را پوشش دهد و نقش مهمی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، بهبود کیفیت شبکه، و کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی ایفا کند. تحقق این هدف نیازمند تسهیل واردات تجهیزات، رفع موانع اداری و مالی، و حمایت جدی از سرمایه‌گذاری‌های مردمی و خصوصی در حوزه انرژی خورشیدی است.

واردات تجهیزات خورشیدی

در شرایطی که ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های خورشیدی کشور تنها حدود ۸۷۰ مگاوات است، دستیابی به هدف ۱۰ هزار مگاواتی تا پایان دولت چهاردهم، نیازمند تحولی جدی در سیاست‌گذاری، تأمین مالی و تسهیل فرآیندهای اجرایی است. این ظرفیت نه‌تنها می‌تواند سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را از کمتر از یک درصد به حدود ۱۵ درصد افزایش دهد، بلکه با توزیع مناسب در مناطق پرتابش، از فشار بر شبکه انتقال و توزیع نیز خواهد کاست.

تحقق این هدف، مستلزم رفع موانع ساختاری است که سال‌هاست توسعه انرژی خورشیدی را کند کرده‌اند. طولانی بودن فرآیند صدور مجوز، پیچیدگی‌های اتصال به شبکه، نرخ بالای سود تسهیلات بانکی، و نبود ضمانت‌های کافی برای سرمایه‌گذاران، از جمله چالش‌هایی هستند که باید با اصلاحات فوری در دستورالعمل‌ها و همکاری نهادهای مسئول برطرف شوند. در این میان، نقش بانک مرکزی، وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست در تدوین چارچوب‌های حمایتی و تسهیل‌گر، حیاتی است.

از سوی دیگر، واردات تجهیزات خورشیدی نیز باید با سرعت بیشتری انجام شود. قرارداد واردات ۷۰۰۰ مگاوات پنل خورشیدی از چین، اگرچه گامی مثبت بوده، اما با ورود تنها ۳۰۰ مگاوات از این تجهیزات، هنوز فاصله زیادی تا تحقق اهداف وجود دارد. حذف معطلی‌های گمرکی، تسهیل ترخیص، و حمایت از تولید داخلی پنل‌های خورشیدی می‌تواند روند ورود این تجهیزات به مدار تولید را تسریع کند.

در کنار اقدامات دولتی، مشارکت مردمی نیز باید به‌عنوان یک رکن اساسی در توسعه انرژی خورشیدی مورد توجه قرار گیرد. مدل نیروگاه‌های پشت‌بامی، با امکان فروش مازاد برق تولیدی به شبکه، نه‌تنها موجب درآمدزایی برای خانوارها می‌شود، بلکه با توزیع تولید در سطح شهرها، تاب‌آوری شبکه را افزایش می‌دهد. این مدل به‌ویژه برای مناطق محروم و کم‌برخوردار، می‌تواند به ابزاری برای توانمندسازی اقتصادی و کاهش نابرابری تبدیل شود.

عبور از بحران خاموشی‌ها و ناترازی برق

در نهایت، عبور از بحران خاموشی‌ها و ناترازی برق، تنها با نگاه سنتی به تولید و مصرف انرژی ممکن نیست. ایران با ظرفیت بی‌نظیر خورشیدی خود، می‌تواند الگویی نوین از امنیت انرژی، توسعه پایدار و مشارکت اجتماعی را رقم بزند—به شرط آن‌که اراده‌ای ملی برای بهره‌گیری از این منبع پاک و بی‌پایان شکل گیرد. خورشید، اگر جدی گرفته شود، می‌تواند نه‌تنها روشنایی خانه‌ها، بلکه افق آینده انرژی کشور را نیز تضمین کند.

برای عبور از بحران ناترازی برق و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، ایران نیازمند توسعه حداقل ۱۰ هزار مگاوات ظرفیت جدید خورشیدی تا پایان دولت چهاردهم است؛ ظرفیتی که می‌تواند حدود ۱۵ درصد از بار پیک تابستانی را پوشش دهد و نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری شبکه، کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی و تأمین پایدار برق ایفا کند. تحقق این هدف، مستلزم رفع موانع ساختاری از جمله تسهیل فرآیند صدور مجوز، کاهش نرخ سود تسهیلات بانکی، بهبود ضمانت‌های سرمایه‌گذاری و تسریع در واردات تجهیزات خورشیدی است. در کنار اقدامات دولتی، مشارکت مردمی از طریق توسعه نیروگاه‌های پشت‌بامی نیز باید به‌عنوان یک رکن اساسی در سیاست‌گذاری انرژی مورد توجه قرار گیرد. خورشید، اگر به‌درستی در مدار تصمیم‌گیری قرار گیرد، می‌تواند نه‌تنها راه‌حل بحران فعلی، بلکه نقطه آغاز تحول در امنیت انرژی کشور باشد. اکنون زمان آن رسیده است که انرژی خورشیدی از حاشیه به متن سیاست‌گذاری ملی منتقل شود و به ستون اصلی تأمین برق پایدار در ایران تبدیل گردد.