خشکسالی بی‌سابقه و کاهش بارندگی‌ها، پاییز را زودتر از موعد به جنگل‌های گیلان رسانده‌اند؛ برگ‌هایی که باید در مهر و آبان رنگارنگ می‌ریختند، حالا در شهریور قهوه‌ای و پژمرده روی زمین افتاده‌اند. خزان زودرس نه‌تنها زیبایی طبیعت را تهدید می‌کند، بلکه چرخه حیات جنگل‌های هیرکانی را با اختلال جدی مواجه ساخته است.

به گزارش سرمایه فردا، جنگل‌های شمال ایران، که روزگاری نماد سرسبزی و پایداری اکولوژیک بودند، این روزها با نشانه‌هایی نگران‌کننده از تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. خزان زودرس، به‌عنوان یکی از پیامدهای خشکسالی و کاهش بارش، برگ‌های درختان را پیش از موعد به زمین می‌ریزد و زادآوری گونه‌هایی چون بلوط و راش را مختل می‌کند. کارشناسان هشدار می‌دهند که این پدیده، اگر تکرار شود، مرزهای رویشی جنگل را تغییر داده، آفات را گسترش داده و چرخه تجدید حیات را متوقف خواهد کرد. در چنین شرایطی، حفظ جنگل‌های هیرکانی نیازمند اقدامی فوری، سیاست‌گذاری حمایتی و کاهش فشارهای انسانی است؛ چرا که طبیعت دیگر تاب تحمل ندارد.

زمین خشک و ترک خورده جنگل‌های گیلان در شهریور ماه با برگ‌های قهوه‌ای درختان انجیلی، بلوط و توسکا در حالی پوشیده شده بود که باید این برگ‌ها با رنگ‌های جذاب زرد، نارنجی و قرمز از اواخر مهرماه روی زمین می‌ریختند و پاییزی رنگارنگ برایمان می‌ساختند. برگ‌های قهوه‌ای خزان کرده روی کف ترک خورده جنگل‌های پایین دست گیلان، هشدار می‌دهند که حال و روز جنگل‌های پرباران‌ترین استان کشور اصلا خوب نیست. ریزش زودهنگام برگ درختان یا همان خزان زودرس، خطری بزرگ برای جنگل‌های شمال به شمار می‌رود و کارشناسان بارها نسبت به تبعات وقوع خزان زودرس در این جنگل‌ها هشدار داده‌اند. اما چرا باید نگران ریزش زودهنگام برگ درختان در جنگل‌های هیرکانی باشیم؟

اثر منفی خشکسالی بر زادآوری بلوط و راش

مصطفی خوشنویس عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در گفت‌وگو با «هفت صبح» خزان زودرس را عاملی برای تضعیف تولید بذر معرفی کرده و بر این باور است که بذرهایی که در پاییز می‌رسد، از این پدیده بیشتر تاثیر می‌گیرند. گونه‌هایی مثل نارون، ملج، اوجا و گیلاس وحشی که در بهار و دوره مرطوب بذرشان کامل می‌شود و تا آخر خرداد بذرهایشان پخش می‌شود، کمتر از خشکی و خزان زودرس تاثیر می‌گیرند اما گونه‌هایی مثل راش و بلوط که بذرهایشان در پاییز می‌رسد، از چنین پدیده‌ای اثر سوء بیشتری می‌گیرند زیرا بذر این گونه‌ها یک مقدار ضعیف می‌شود. برگ درختان کارخانه سوخت و ساز و متابولیسم درخت به حساب می‌آیند و اگر زودتر از موعد خزان کنند، توان تولید درخت دچار اختلال می‌شود.

به گفته خوشنویس تکرار پدیده خزان زودرس در دوره خیلی طولانی‌مدت و نه یک تا پنج سال بر مرزهای رویش جنگل هم تاثیر می‌گذارد. پدیده تغییر اقلیم و گرم شدن تدریجی دمای محیط باعث شده است که مرز جوامع جنگلی به سمت بالا حرکت کند.

او تاثیر خشکسالی‌ها بر طغیان و حمله آفات و امراض چوبخوار و آفات ثانویه در جنگل را موضوعی بسیار مهم معرفی می‌کند که در درختان دارای تنش اتفاق می‌افتد و سبب می‌شود حشراتی که حاوی قارچ‌های بیماری‌زا یا ویروس‌ها هستند، این عوامل بیماری‌زا را در جنگل پراکنده کرده و آسیب ناشی از طغیان آفات و بیماری‌ها در ا کوسیستم جنگلی تشدید شود اما درباره میزان خسارات ریالی آن باید مطالعه و کار دقیق انجام شود.

این عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع توضیح می‌دهد: بذر درختانی که با تنش‌های محیطی درگیر هستند، عموما نارس بوده و به این ترتیب چرخه تجدید حیات هم مختلف می‌شود. در شرایط عادی بذرها با سلامت کامل روی عرصه می‌ریزند و برای سال بعد جوانه زده و به نهال تبدیل می‌شود اما وقتی بذر ضعیف و آفت زده شد، نهالی در کف جنگل رشد نمی‌کند و در درازمدت تجدید حیات مختل می‌شود.

کاهش توان فیزیولوژیک درخت با خزان زودرس

وحید اعتماد عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» خزان زودرس را عاملی برای کاهش توانایی فیزیولوژیک درختان معرفی کرده و بر این باور است که برای درک بهتر اثر خشکی‌ها بر جنگل نیاز داریم که حتما قطعات آزمایشی ثابتی در این اکوسیستم داشته باشیم اما می‌دانیم که وقتی بارش‌ها کم می‌شود، درخت اندام‌های خودش یعنی برگ‌ها را کاهش می‌دهد. زیرش برگ‌ها یا همان خزان زودرس عکس‌العمل گیاه در برابر عدم بارندگی است. قطعا وقوع خشکی، میزان رویش گیاه را کاهش می‌دهد.

او به یک تجربه درباره خزان زودرس گونه چنار در تهران و کرج اشاره می‌کند. در این منطقه به دلیل نبود آبیاری کافی، رطوبت نسبی کم، گرد و غبار و آلودگی شیمیایی درختان چنار زودتر از موعد خزان می‌کنند اما در سالی که عملیات هرس روی درختان چنار دانشکده کشاورزی تهران واقع در کرج انجام می‌شود، به دلیل کاهش مصرف کننده‌های آب یعنی برگ‌های پایینی درخت، وضعیت خزان چنارها بهبود می‌یابد.

اعتماد خزان درخت در زمان وقوع خشکسالی را یک نوع بردباری گیاه در برابر شرایط نامناسب محیطی معرفی می‌کند زیرا در چنین شرایطی گیاه باید مصرف‌کنندگان رطوبت یا همان برگ‌ها را کاهش دهد، به همین خاطر خزان رخ می‌دهد اما گاهی در شرایط کاملا بحرانی، خشک شدن کامل درخت هم ممکن است رخ دهد.

خشکسالی امسال، خزانی زودرس برای جنگل‌های گیلان به ارمغان آورد. برگ‌های قهوه‌ای کف جنگل که در شهریور ماه روی زمین خشکیده جنگل ریخته بود باید روی درخت باقی می‌ماند تا پاییز رنگارنگ را برای مردم رقم می‌زد اما این برگ‌ها زودتر از موعد ریزش کردند تا زنگ خطر را برای مسئولان را به صدا درآورد. به اعتقاد کارشناسان خزان زودرس می‌تواند بر توان رویش بذر درختان جنگلی تاثیر منفی بگذارد و در درازمدت زمینه حذف جنگل‌های شمال و تغییر مرز آنها را فراهم کند. این پدیده خطر حمله آفات و امراض به این اکوسیستم جنگلی را تشدید خواهد کرد

تفاوت الگوی خزان در مناطق معتدل و خشک

این عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران با اشاره به تفاوت الگوی خزان در مناطق معتدل و خشک می‌گوید: در مناطق بیابانی و در گیاهان مقاوم به خشکی شاهد هستیم که گیاه در تابستان خزان می‌کنند. در این مناطق کاهش رطوبت عامل خزان است اما در مناطق معتدل سرما باعث خزان می‌شود. خزان در جنگل‌های شمال غالبا از ارتفاعات در اواخر مهر و اوایل آبان ماه آغاز می‌شود و به تدریج به سمت پایین کشیده می‌شود اما اکنون جنگل‌های شمال تحت تاثیر کاهش بارش ممکن است خزان زودتر داشته باشند.

او خزان زودرس را موثر بر بذردهی و تداوم چرخه حیات جنگل‌های شمال دانسته و آن را عاملی می‌داند که قوه نامه بذر (توان رویش بذر) درخت جنگلی را کاهش می‌دهد زیرا قوه نامیه بذر درختی که تحت تنش آبی قرار دارد، با درختی که در شرایط عادی بوده برابر نیست و مطمئنا شاهد چروکیدگی در بذر درختانی هستیم که تنش آبی دارند. در این بذرها توان رویش به این دلیل کاهش می‌یابد که بذر نارس است.

شواهد نشان می‌دهد تداوم حیات در جنگل‌های شمال با توجه به کاهش بارندگی‌ها هر روز با بحران‌های جدی‌تری روبرو می‌شود. برای حفظ حیات در این جنگل‌ها، نیازمند عزمی جدی هستیم. به‌طور قطع باید فشارها بر این اکوسیستم کاهش یابد. در حالی که تعرض به عرصه‌های جنگلی در قالب قاچاق چوب، ساخت و ساز غیر مجاز، دفن زباله و … روز به روز در حال گسترش است، طبیعت هم کار خودش را می‌کند و بر رشد و ادامه حیات این جنگل‌ها اثر منفی می‌گذارد. جنگل‌های هیرکانی توان بارگذاری جدید حتی در قالب گردشگری را هم ندارند و برای حفظ این اکوسیستم، به‌طور قطع نیازمند تدوین طرح‌های حمایتی و احیایی هستیم.