با گذشت پنج سال پیاپی از بارش‌های کمتر از نرمال، ایران در آستانه ورود به ششمین سال خشکسالی قرار دارد. کاهش شدید بارندگی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، تهدید امنیت غذایی و بحران تأمین آب شرب، نشانه‌هایی از یک سال آبی پرخطر هستند که تنها با اصلاح حکمرانی آب و بازنگری در الگوی مصرف می‌توان از تبعات آن کاست.

به گزارش سرمایه فردا، داده‌های اقلیمی و گزارش‌های رسمی نشان می‌دهند که ایران در یکی از بحرانی‌ترین دوره‌های خشکسالی خود قرار دارد. بارش‌های کمتر از نرمال، افزایش دمای میانگین، افت شدید منابع زیرزمینی و کاهش کیفیت آب، همه و همه حکایت از آن دارند که اگر روند فعلی ادامه یابد، نه‌تنها سهمیه‌بندی آب و آسیب به کشاورزی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود، بلکه تبعات امنیتی، اقتصادی و اجتماعی نیز گریبان کشور را خواهد گرفت. گفت‌وگوی اخیر با رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، تصویری روشن از وضعیت بارشی کشور در سال آبی گذشته و پیش‌بینی‌های نگران‌کننده برای نیمه دوم سال جاری ارائه می‌دهد—تصویری که نشان می‌دهد امید به ترسالی، بیش از آن‌که علمی باشد، آرزویی دور از واقعیت است.

در صورت ادامه این روند یک چیز قطعی است. اینکه قطعا سهمیه‌بندی آب اتفاق می افتد،کشاورزی ضربه شدیدی خواهد خورد و وابستگی غذایی کشور بیشتر می‌شود، فرونشست زمین بیشتر از الان خواهد بود، کیفیت آب کاهش پیدا می کند؛ مثل شور شدن و آلودگی بیشتر. همه این‌ موارد یعنی بحران آب و البته چالشهای امنیتی، اقتصادی و اجتماعی که به همراه دارد. بنابراین در سال آبیِ پرخطر تنها راه نجات، اصلاح کشاورزی و مدیریت حکمرانی در بخش آب است که نقش مردم مکمل این مسیر خواهد بود.

در این خصوص  «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با ابراز نگرانی از وضعیت موجود معتقد است که یکماه از پاییز را سپری کردیم و بارندگی های کشور بسیار کمتر از نرمال است. تا الان باید متوسط کشور بیش از ۶ میلی متر بارندگی دریافت می کرد اما بارشی که کشور دریافت کرد ۸/۱ میلی متر است!، این عدد هم محدود به نوار شمالی کشور است. بنابراین از نظر بارندگی بیش از ۷۰درصد بارشها در پاییز سال جاری زیر استاندارد است. در ادامه ماحصل گفت و گوی «هفت صبح» با وی را در زیر می خوانید که ترسیمی است از وضعیت بارشی پیش روی ایران در نیمه دوم سال.

آقای دکتر اگر موافقید، گفت و گویمان را با مروری بر وضعیت ایران در سال« آبی» که گذشت شروع کنیم. البته همه می دانیم که طی یکسال گذشته، کشور همچنان به نوعی در بحران بارشی و خشکسالی قرار داشته است اما، از منظر کارشناسی چگونه می توان این برهه را تحلیل کرد؟

گزارش های ما نشان می دهد که در سال آبی گذشته هر ۳ فصل بارش آن یعنی بهار، پاییز و زمستان بارندگی بسیار کمتر از معمول و متوسط بلندمدت بوده است. در این میان بهار سال گذشته از همه سال، بدتر بود بطوریکه در این فصل متوسط بارندگی کشور ۴۶درصد از متوسط بارش بلندمدت کمتر بود. یعنی کم بارشی شدیدی وجود داشت و خشکسالی شدید و استثنایی را در برخی نقاط شاهد بودیم . به طور کلی سال آبی گذشته از نظر بارندگی یکی از کم بارش ترین سالها بود. آمارها نیز نشان می دهد که در رتبه کشوری در ۵۰ سال گذشته، این سال «آبی»، سومین سال کم بارش نیم قرن اخیر بوده است، اما از آنجاییکه دمای متوسط کشور نیز گرمتر از معمول بود – بخصوص در پاییز۱۴۰۳ که دما خیلی بالاتر از حد نرمال بود – این امر  باعث شد تا شدت خشکسالی به صورت استثنایی و بسیار شدید در اغلب نقاط کشور حاکم و احساس شود.

به زبان ساده، سال آبی که گذشت پنجمین سال پی در پی با بارشهای کمتر از معمول را پشت سرگذاشتیم. البته سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ برای جنوب غرب کشور مثل خوزستان، کهگیلویه، چهارمحال و لرستان سال آبی خوبی بود و بارندگی ها فراتر ازحد نرمال بود ولی در شهرهایی مثل تهران، البرز، قزوین و خراسانها این مقدار زیر حد استاندارد بود. در مجموع می توان گفت که میانگین بارشهای کشور پایین تر از حد نرمال بوده است.

یعنی این وضعیت فقط دامنگیر کشور ما بود یا سایر نقاط جهان نیز به آن مبتلا بودند؟

ببینید، خشکسالی پدیده ای نیست که فقط یک کشور را هدف بگیرد. به عنوان مثال در همین سال آبی که از آن صحبت می کنیم، همه کشورهای منطقه با بارندگی های کمتر از متوسط بلندمدت یا نرمال مواجه بوده اند. کشورهایی مانند ترکیه، سوریه، عراق، ترکمنستان، کشورهای حوزه خلیج فارس و …. البته این وضعیت در خاورمیانه، آسیای میانه، جنوب اروپا، شمال آفریقا که عمده این کشورها با کم بارشی شدید و نابهنجاری دمایی گرمتر از معمول مواجه بودند، حتی باعث شد تا کشورهایی مثل اسپانیا، پرتغال، یونان، ایتالیا و ترکیه  با آتش سوزیهای گسترده مواجه شوند و در عین حال کم بارشی ها باعث کمبود آب شدید در بسیاری از کشورها،  بخصوص در خاورمیانه شد.

گفتید در سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳، برخی از استان ها، بارش های بالاتر از حد نرمال را داشته اند. امسال چطور؟ آیا این استان ها همچنان بارش های خوبی را تجربه کردند؟

خبر.  در کشور شهری نداشتیم که بارش بالاتر از نرمال را داشته باشیم. گرچه این مساله فقط شامل کشور ما و شهرهای بزرگ ایران نمی شد. در خاورمیانه و ایران،  ما انتظار سال کم بارشی را داشتیم که البته همین اتفاق هم رخ داد.  در مناطق دیگر جهان اما رفتارهای غیرمترقبه و غیرقابل پیش بینی رخ رخ داد که دولت ها را غافلگیر کرد  و بارندگی های فراتر از انتظار و وقوع سیلاب ها، سبب تلفات زیادی هم شد. مثل هند و پاکستان. در تگزاس حتی بر اثر سیل افرادی کشته شدند. در صورتی که در جنوب غرب آمریکا وکشورهای حوزه مدیترانه با خشکسالی و دمای فراتر از نرمال هم مواجه بوده اند. بنابراین در تغییر اقلیم، خشکسالی و سیل ممکن است با هم رخ دهند.

در چند سال گذشته، معمولا در فصل بهار کشور با سیل های شدیدی روبرو بود اما امسال برعکس سالهای گذشته، سیل و خروش رودخانه ها را نداشتیم؛ چرا؟

اصولا سیل؛ خیلی قابل پیش بینی نیست و فرآیند کوتاه مدتی دارد. ایران امسال کم بارش بود و سامانه هایی که کشور را تحت تاثیر قرار داد در آن حد قوی نبودند؛ بنابراین بارشهای حاصل از آنها خیلی زیاد نبود. در پایان پاییز سال قبل آبی، بارشهای کشور۴۲ درصد، در زمستان ۳۰درصد و در بهار ۴۶درصد زیر استاندارد بودند. در مجموع در طول سال آبی گذشته یعنی از اول مهر ۱۴۰۳ تا پایان شهریور ۱۴۰۴ میانگین بارش کشور حدود ۴۰درصد  و زیر حد نرمال استاندارد بود.

فکر می کنم پایتخت نیز ناترازی بارش های زیادی را با استانداردها داشته است.

بله. البته نه فقط تهران که همانطور که گفته شد، بسیاری دیگر از شهرهای ما نیز به همین درد دچار بودند. به عنوان مثال در استانی مانند تهران  بارشها ۵۰درصد ، در استان هرمزگان حدود ۷۰درصد زیر استاندارد، درگیلان در حد نرمال و در غرب مازندران بیش از نرمال بوده ولی در همین بازه زمانی، در شرق مازندران بارش ها زیر نرمال بوده است. بنابراین وقتی بارندگیها زیر نرمال باشد آورده رودخانه ها کم می شود و سدها پر نمی شوند و زودتر هم خالی می شوند. طبق اخبارها در آخر تابستان، اغلب سدها با شرایطی نامناسب و حتی بحرانی، دست و پنجه نرم می کردند، از جمله سدهای تهران که واقعا جای نگرانی دارد.

حالا با تمام این تفاصیل، با توجه به وضعیتی که از سال گذشته آبی پشت سر گذاشته ایم پیش بینی شما برای نیمه دوم سال پیش رو و نیمه اول آبی سال جدید، چیست؟ آیا باز هم این کم بارشی و خشکسالی ادامه خواهد داشت؟!

آنچکه مسلم است این است که به دلیل خشکسالی طولانی، وضعیت آبی کشور ما اصلا مناسب نیست. بسیاری از استانها با شرایط کم آبی شدید و مفرط دست و پنجه نرم می کنند به گونه ای که الان تامین آب شرب به چالشی جدی در بخش های زیادی از کشور بدل شده است. این همان شرایطی است که می توان از آن به عنوان «بدترین» وضعیت خشکسالی یاد کرد. این شرایط تا ۳ هفته آینده ادامه خواهد داشت تا اینکه انشالله بارندگی ها شروع شود. البته برای پاییز، سال آبی بسیار کم بارشی انتظار می رود. در نیمه دوم آبان به بعد بخصوص اواخر پاییز انتظار این است تا شرایط بهبود پیدا کند. ۲۵درصد بارش سال که در استانها است  مربوط به پاییز است. تا امروز پیش بینی ما این بود که باید در کشور حدود ۶ میلی متر  بارش می داشتیم که این رقم تاکنون فقط ۷/۱ میلی متر بوده است که آن هم مربوط به استانهای شمالی کشور است و بقیه نقاط کشور اصلا بارندگی نداشته اند!.

یعنی می توانیم اینگونه نتیجه بگیریم که با توجه به صحبتهای شما شرایط، ، باید منتظر سال آبی بحرانی باشیم و نگرانیها در مورد تامین آب شرب، کشاورزی و صنعتی بسیار جدی ادامه خواهد داشت؟

بله، حتی الان نسبت به اواخر تابستان شرایط آبی بدتر شده است. وضعیت بسیار خشک است. بارش ها و طولانی شدن تابستان، کشاورزی را به تاخیر انداخته و چرخه طبیعی رشد گیاهان  را مختل کرده که همین امر می تواند باعث بروز خسارت های سنگین در بخش کشاورزی شود. از طرف دیگر تامین آب شرب هم با چالش جدی مواجه است. نگرانی از این است که با کمبود بارش ها، منابع زیرزمینی به شدت تحلیل می رود، بنابراین برای تامین آب در سال آینده با چالش جدی تر از امسال مواجه خواهیم شد.

اما انتظار این است که انتهای پاییز تا زمستان شرایط بهبود پیدا کند. فقط می توانم بگویم که«امیدارم» شرایط خوب شود، ولی زیاد امیدوار نیستم که تاثیر بزرگی رخ دهد. در حقیقت  خوشبینی ما در این حد است که بارندگی ها بخصوص در نیمه غربی و جنوب غرب کشور به شرایط عادی برسد ولی انتظار ما این است که در شرق کشور همچنان در طول زمستان بارش های کمتر از حد معمول را داشته باشیم و همچنان در حسرت سهم نرمال بارش را در این مناطق بمانیم!

سال جاری آبی پنجمین سال پیاپی خشکسالی بخصوص در نیمه شرقی کشور بوده و اگر امسال هم این رویه ادامه پیدا کند، وارد ششمین سال خشکسالی خواهیم شد. سالی که در آن، تامین آب  برای نیمه شرقی کشور با چالش بیشتری برای فصل گرم آینده مواجه است. ولی برای نیمه غربی بخصوص جنوب غرب و غرب کشور انتظار این است در زمستان بارندگی های نسبتا خوبی را شاهد باشیم، حداقل سهم زمستانی را نزدیک به نرمال داشته باشد. اگر این اتفاق رخ دهد حداقل، چالش ها برای سال آینده آبی شرایط در نیمه غربی تا جنوب غرب کشور، بهتر از آنچه که امسال بود، می شود.

برخی از کارشناسان مدعی اند که معمولا بعد از ۵ سال خشکسالی پیاپی کشورها وارد ترسالی می شوند. اولا این نظریه درست است یا خیر و اینکه آیا این شرایط در کشور ما نیز صادق است؟

برمبنای اصول علمی، تر سالی و خشکسالی یک مفهوم کوتاه مدت و یک مفهوم بلند مدت دارند. وقتی منطقه ای در بلند مدت با کم بارشیهای بسیار طولانی روبرو بوده و سطح آب زیرزمینهایش به شدت افت کرده باشد، حتی یک فصل خوب بارندگی هم نمی تواند افت سطح آبهای زیرزمینی را جبران کند. بنابراین آن منطقه در چرخه آب خود دچار کمبود مفرط است و با یک فصل خوب بارندگی نیز، به شرایط عادی برنمی گردد. در نتیجه ممکن است در کوتاه مدت بارشها خوب باشد، ولی این روند، آثار بلندمدت خشکسالی را نمی توانند جبران کنند.

خشکسالی در کشور ما بلندمدت است و رودخانه ها کم جان شده اند در نتیجه ممکن است بارشهای خوب فصل زمستان، تا حدودی شرایط را در سطح خاک بهبود دهد ولی به دلیل کمبودهای شدیدی که دهه های گذشته در منابع زیرزمینی آب ایجاد شده قطعا قابل جبران نیستند و همچنان با کمبودها مواجه هستیم. ضمن اینکه تامین آب روزانه در استان تهران از منابع زیرزمینی است و باید از این شرایط با هر روشی جلوگیری شود. کم بارشیهای گسترده سطح آبهای زیرزمینی را خیلی پایین برده و امید دارم زمستان امسال نسبت به سال قبل بهتر شود در غیر این صورت ما با چالش خیلی جدی مواجه خواهیم بود.