خشکسالی شدید، قطع حق‌آبه هامون از سوی افغانستان و بی‌برنامگی داخلی، سیستان و بلوچستان را به یکی از بحرانی‌ترین نقاط گرد و غبار جهان تبدیل کرده‌اند. بادهای ۱۲۰ روزه حالا نه‌تنها زندگی روزمره مردم را مختل کرده‌اند، بلکه سلامت، آموزش، اقتصاد و زیرساخت‌های استان را در معرض فرسایش قرار داده‌اند—و همچنان هیچ راهکار عملی برای مهار این بحران در دست نیست

به گزارش سرمایه فردا،  در شمال سیستان و بلوچستان، جایی که هامون خشکیده و بادهای موسمی بی‌وقفه می‌وزند، زندگی مردم هر سال بیش از پیش در گرد و غبار دفن می‌شود. طوفان‌هایی که زمانی پدیده‌ای فصلی بودند، حالا به بحران دائمی بدل شده‌اند؛ بحرانی که ریشه در خشکسالی، انسداد رودهای مرزی و بی‌توجهی به حق‌آبه ایران دارد. افغانستان سال‌هاست از اجرای تعهدات آبی خود سر باز زده و دولت‌های ایران نیز نتوانسته‌اند راهکاری پایدار برای مهار این تهدید زیست‌محیطی ارائه دهند. نتیجه، بیش از ۱۲۰ روز طوفانی در سال، تعطیلی مدارس و ادارات، افزایش بیماران تنفسی و قلبی، و فرسایش تدریجی اعتماد عمومی است. هامون، که روزی منبع حیات بود، حالا به کانون مرگ‌آفرین گرد و غبار بدل شده است و سیستان، همچنان چشم‌انتظار بارانی که شاید هرگز نبارد.

شذت گرفتن طوفان های گرد و غبار در مناطق شمالی استان یعنی  در منطقه سیستان شامل پنج شهرستان زابل، هیرمند، نیمروز، زهک و هامون به بیش از ۱۲۰ روز در سال رسیده و به همین دلیل از آن به عنوان بادهای ۱۲۰ روزه یاد می کنند.

کارشناسان معتقدند که بیشترین دلیل بروز این طوفان ها، به خاطر شدت گرفتن خشکسالی ناشی از قطع شدن «حق آبه » ایران در روزدخانه هامون است. به زبان ساده سالهاست که افعانستان رودهای نشات گرفته از سرمنشاء هامون در کشور خود را به بهانه کاهش بارندگی بسته است و اجازه نمی دهد تا آب این رودخانه وارد ایران و دشت سیستان شود. همین مساله عاملی شده برای اینکه تالاب بین‌المللی هامون، تبدیل به اصلی ترین مرکز و کانون تولید این طوفان ها شود و با وزش بادهای فصلی، انبوهی از ذرات خاک و غبار به هوا بلند شود و در مسیر خود به طوفان هایی خطرناک بدل شود و به سایر نقاط استان و حتی استان های همجوار نیز سرایت کند.

حق آبه ای که پرداخت نمی شود

به گفته کارشناسان دولت افغانستان بر اساس قراردادی که در زمان نخست وزیری هویدا با این کشور امضا شد، باید اجازه دهد تا در همه ایام سال، در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب به هیرمند بیاید که جمعاً این مقدار در سال حدود ۸۲۰ میلیون مترمکعب می‌شود. حجم آبی که در واقع همان حق‌آبه معروف تالاب بین‌المللی هامون است که افغانستان سالهاست از عمل به آن سر باز می‌زند.

بر اساس گزارش های منتشر شده، سیستان سالانه به حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب در بخش کشاورزی و حدود ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب، در بخش های آشامیدنی و صنعت نیاز دارد. به بیانی اگر افغانستان  همین  ۸۰۰ تا ۸۵۰ میلیون مترمکعب آب را رهاسازی کند، می تواند از خشکسالی این استان و بروز طوفان های گردو خاک جلوگیری کند. با این حال تا همین چند سال قبل، از آنجایی که نمی توانست منابع آبی خود را به خوبی کنترل کند، سیلاب‌های ناشی از بارندگی وارد سیستان می شد  که بخشی از آب تالاب هامون را تامین می کرد. اما از چند سال قبل این کشور کاملا جلوی ورود آبهای سطحی و سیلاب ها به ایران را گرفته و همین امر باعث بروز چالش زیست محیطی بزرگی برای این استان غربی کشور شده است.

در صدر لیست جهانی

چند سال قبل محمود خسروی رئیس وقت دانشکده جغرافیای دانشگاه سیستان وبلوچستان، گفته بود،  گرچه  پدیده گرد و غبار مشکلی جهانی است اما،و سیستان‌وبلوچستان با بیش از ۲۲۰ ‌روز گرد و غباری بر اساس شواهد علمی یکی از بحرانی ترین نقاط جهان محسوب می شود.

این استاد اقلیم‌شناسی گفته بود؛ وقتی میزان غلظت ذرات زیر دو و نیم میکرون به بیش از ۳۰ برابر حد مجاز برسد شرایط برای زندگی بسیار خطرناک خواهد شد.

به گفته خسروی نیز، مهمترین موضوع برای مدیریت بحران و کاهش اثرات گرد و غبار، تامین حق آبه تالاب بین المللی هامون است که می تواند از بروز گرد و ‌غبار تا حد زیادی جلوگیری کند.

از سیستان تا زاهدان

در طول سالهای اخیر با وجود تلاش های صورت گرفته توسط دولت های مختلف، افغانستان همچنان از آزاد کردن حق آبه هامون سر باز می زند و حتی یکسال قبل، این موضوع می رفت تا به بحرانی بین دو کشور بدل شود. سیاستی که باعث شده تا هر سال بر آمار تعداد روزهایی که مردم این استان و بخصوص شهروندان سیستانی به خاطر طوفان های شن و گرد و غبار زمین گیر شوند، افزوده شود. طوفان هایی که حالا باعث شده تا روزهای زیادی مدارس یا ادارات یا هر دو تعطیل شوند و عملا استان به حالت نیمه تعطیل در آید. نمونه عینی آن نیز تعطیلی مدارس در ۵ شهر طوفان خیز سیستان در روز یکشنبه و ۲ ساعت زودترباز شدن ادارات بود.

مجید محبی، مدیرکل مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان نیز در مورد وضعیت طوفان های گرد و غبار در این استان به «هفت صبح» می گوید: بادهای تابستانی که به خاطر شرایط اقلیمی تقریبا هر ساله از خرداد تا اواخر تابستان در منطقه و بخصوص بخش سیستان می وزند باعث می شوند تا گرد و غبار خاک های دشت سیستان و بخصوص هامون را با خود ببرند و کم کم به طوفان هایی سهمگین بدل شوند که با سرعت زیادی که دارند تقریبا کل استان را تحت تاثیر خود قرار می دهند.

وی با ذکر اینکه وزش باد در روزهای اخیر به ۹۰ کیلومتر در ساعت رسیده است می گوید: همین بادهای شدید باعث می شود تا گرد و خاک را از زمین های عمدتا رسی هامون خشک شده بلند کنند و حتی تا زاهدان ببرند.

افزایش چشمگیر روزهای طوفانی

اما آیا آمار طوفان ها در سال جاری بیشتر از سالهای گذشته بوده است؟ سوالی که محبی در پاسخ به آن می گوید: بله. امسال خشکسالی شدت بسیار بیشتری داشته و بارش ها نیز به نحئ قابل تاملی کمتر بوده است که همین امر باعث شده تا روزهای زیادی ادارات و مدارس مناطق درگیر با طوفان تعطیل شوند و در عین حال همانطور که می بینید، این پدیده حتی تا الان که در مهرماه هستیم نیز ادامه داشته باشد. در حالیکه قبلا حداکثر تا اواخر تابستان این طوفان ها خاتمه پیدا می کرد. ولی از آنجاییکه در تابستان مدارس تعطیل بودند، اخبار مرتبط با این طوفان ها و تبعات آن چندان که باید و شاید، انتشار پیدا نکرده است.

اجرای طرح های بی فایده

دولت ها، طی چند سال گذشته بارها از طرح هایی گفته اند که به اعتقاد خودشان می توانست طوفان ها و تبعات آن را کاهش دهد. با این حال محبی در این مورد می گوید: ریشه بروز طوفان های سیستان و بلوچستان از دو منشاء داخلی و خارجی است. در گذشته چند طرح پایلوت برای کنترل گردو غبار و طوفان های ناشی از آن پیشنهاد شده بود. اما بنابر دلایل علمی تا وقتیکه حق آبه ما باز نشود و یا تازمانیکه بارندگی های خوبی نداشته باشیم، عملا اجرای این طرح ها نیز بی نتیجه خواهد بود.

افزایش آمار بیماران

از جمله تبعات مهم طوفان های گرد و غبار تهدید سلامت شهروندان است. موضوعی که مدیرکل مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان نیز آن را تایید کرده و می گوید: هر وقت طوفان های منطقه شدت می گیرند، آمار مراجعان به بیمارستان ها و مراکز درمانی و بیماران تنفسی و قلبی و… هم شدت می گیرد. بخصوص در چند ماهه اخیر این آما رشد قابل توجهی را داشته است که می تواند زنگ خطری برای سلامت مردم این مناطق باشد.

با این تفاصیل به نظرمی رسد شاید بهترین راهکار برای کاهش طوفان های گرد و خاک در سیستان و بلوچستان دعا کردن برای بارش باران باشد! چرا که نه افغانستان حاضر است حق آبه هامون را بپردازد و نه دولت ها برنامه خاصی برای مهار آن دارند.