در شرایطی که زمزمه‌های بازگشت تحریم‌های نفتی بین المللی با فشار اروپا بار دیگر به گوش می‌رسد، رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با هیأت دولت، دو محور کلیدی را برای تقویت تاب‌آوری صنعت نفت ایران مطرح کردند؛ نخست، به‌روز کردن شیوه‌های اکتشاف و استخراج با تکیه بر دانش جوانان داخلی؛ دوم، تنوع‌بخشی به مشتریان نفتی و گسترش بازارهای صادراتی. این دو توصیه، اگر به‌درستی در سیاست‌گذاری دولت لحاظ شوند، می‌توانند به‌عنوان ستون‌های اصلی مقاومت اقتصادی در برابر فشارهای خارجی عمل کنند.
اکتشاف و استخراج نفت در ایران، سال‌هاست که با اتکا به فناوری‌های قدیمی و وابستگی به شرکت‌های خارجی انجام می‌شود. این وابستگی، در شرایط تحریم، به گلوگاه تبدیل شده و مانع از بهره‌برداری بهینه از منابع زیرزمینی شده است. رهبر انقلاب با تأکید بر استفاده از دانش جوانان و ظرفیت علمی کشور، خواستار تحول در این حوزه شده‌اند تحولی که می‌تواند با حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی داخلی، به استقلال فناورانه در صنعت نفت منجر شود.
در واقع، تجربه تحریم‌های گذشته نشان داده که هرگاه ایران به توان داخلی تکیه کرده، مسیر توسعه پایدارتر و کم‌هزینه‌تری را طی کرده است. به‌روز کردن فناوری‌های اکتشاف و استخراج، نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد، بلکه هزینه تولید را کاهش داده و قدرت چانه‌زنی ایران در بازارهای جهانی را تقویت می‌کند.
یکی از نقاط ضعف راهبردی ایران در حوزه نفت، محدود بودن تعداد مشتریان و وابستگی به چند پالایشگاه خاص بوده است. این تمرکز، امکان تحریم‌پذیری را افزایش داده و به آمریکا و متحدانش اجازه داده تا با فشار بر چند بازیگر کلیدی، صادرات نفت ایران را محدود کنند.
رهبر انقلاب با تأکید بر تنوع‌بخشی به مشتریان، خواستار گسترش بازارهای صادراتی شده‌اند از جمله کشورهای همسایه، بازارهای نوظهور آسیایی، آفریقا و حتی برخی بازیگران مستقل در اروپا و آمریکای لاتین. این سیاست، اگر با دیپلماسی اقتصادی فعال، انعقاد قراردادهای بلندمدت و توسعه زیرساخت‌های صادراتی همراه شود، می‌تواند وابستگی ایران به چند مشتری خاص را کاهش داده و قدرت مانور کشور را در برابر تحریم‌ها افزایش دهد.
در کنار این دو محور، یکی از راهبردهای مکمل که در بیانات اخیر رهبری نیز به‌طور تلویحی مورد اشاره قرار گرفته، عبور از خام‌فروشی و حرکت به‌سوی تولید فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی است. صادرات بنزین، گازوئیل، و محصولات پایین‌دستی، برخلاف نفت خام، به‌دلیل تنوع خریداران و روش‌های حمل‌ونقل، کمتر در معرض تحریم قرار دارند. توسعه پتروپالایشگاه‌ها و زنجیره ارزش نفت، نه‌تنها درآمد ارزی کشور را افزایش می‌دهد، بلکه اشتغال‌زایی و ارزش افزوده داخلی را نیز به‌دنبال دارد.
در شرایطی که اقتصاد جهانی پس از چند سال رکود ناشی از پاندمی و بحران‌های ژئوپلیتیکی، اکنون در حال بازیابی و حرکت به‌سوی رونق است، بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز با شتاب بیشتری در مسیر صنعتی‌سازی گام برداشته‌اند. این روند، تقاضا برای انرژی به‌ویژه نفت و فرآورده‌های نفتی را در این کشورها به‌طور چشمگیری افزایش داده و فرصت تازه‌ای را پیش‌روی ایران قرار داده است: توسعه بازارهای صادراتی در جهان در حال توسعه.
کشورهایی مانند هند، اندونزی، ویتنام، آفریقای جنوبی، مصر و حتی برخی کشورهای آمریکای لاتین، در حال اجرای برنامه‌های گسترده صنعتی هستند که نیازمند تأمین پایدار انرژی‌اند. این کشورها، برخلاف قدرت‌های غربی، معمولاً رویکردی عمل‌گرایانه‌تر در سیاست خارجی دارند و در بسیاری موارد، از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا تبعیت نمی‌کنند. این ویژگی، آن‌ها را به گزینه‌هایی مناسب برای توسعه بازار نفت ایران تبدیل می‌کند.
ایران می‌تواند با دیپلماسی اقتصادی فعال، و ارائه شرایط جذاب مالی و فنی، جایگاه خود را در این بازارها تثبیت کند. به‌ویژه در شرایطی که برخی از این کشورها با محدودیت‌های زیرساختی در پالایش و ذخیره‌سازی مواجه‌اند، ایران می‌تواند با صادرات فرآورده‌های نفتی، خدمات فنی و حتی سرمایه‌گذاری مشترک در پالایشگاه‌ها، نقش‌آفرینی مؤثری داشته باشد.
از سوی دیگر، رشد تقاضای انرژی در آسیا همچنان محرک اصلی بازار جهانی نفت باقی مانده است. طبق برآوردها، در سال ۲۰۲۴ بیش از ۸۰ درصد رشد تقاضای نفت در جهان از سوی کشورهای آسیایی بوده است. هرچند پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که رشد تقاضا در چین در سال ۲۰۲۵ کاهش خواهد یافت، اما سایر کشورهای آسیایی و آفریقایی می‌توانند این خلأ را پر کنند. ایران باید با نگاه بلندمدت، به‌جای تمرکز صرف بر چین و هند، سبد صادراتی خود را متنوع کرده و به سراغ بازارهای نوظهور برود.
در این مسیر، توسعه زیرساخت‌های صادراتی، به‌ویژه پایانه‌های دریایی، خطوط انتقال، و ناوگان حمل‌ونقل انرژی، اهمیت حیاتی دارد. همچنین، اصلاح ساختار حقوقی قراردادهای نفتی، ارائه مشوق‌های مالی، و تضمین امنیت عرضه، می‌تواند اعتماد خریداران جدید را جلب کند.
در نهایت، اگر ایران بتواند همزمان با نوسازی فناوری‌های اکتشاف و استخراج، بازارهای جدیدی در کشورهای در حال توسعه بنا نهد، نه‌تنها از فشار تحریم‌ها عبور خواهد کرد، بلکه می‌تواند جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در تأمین انرژی جهانی تثبیت کند. این مسیر، نیازمند اراده سیاسی، دیپلماسی هوشمندانه، و سرمایه‌گذاری هدفمند است و در شرایط کنونی، بیش از هر زمان دیگری، قابل تحقق است.
به طور کلی می توان ادعا کرد که در شرایطی که اروپا بار دیگر در حال بررسی بازگشت تحریم‌هاست، صنعت نفت ایران در نقطه‌ای حساس قرار دارد. اگر توصیه‌های رهبر انقلاب جدی گرفته شود یعنی نوسازی فناوری با تکیه بر دانش داخلی، تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی، و عبور از خام‌فروشی نفت می‌تواند به نقطه قوت اقتصاد ایران تبدیل شود. در غیر این صورت، این صنعت حیاتی ممکن است بار دیگر به نقطه آسیب‌پذیر کشور بدل شود.
دولت باید با نگاه راهبردی، از این توصیه‌ها به‌عنوان نقشه راه استفاده کند و با برنامه‌ریزی دقیق، از فرصت‌های موجود برای تقویت استقلال انرژی کشور بهره ببرد. آینده اقتصاد ایران، در گرو تصمیماتی است که امروز درباره نفت گرفته می‌شود.
بنابراین نوسازی فناوری‌های اکتشاف و استخراج و ورود به به بازارهای صادراتی جدید و تولید فرآورده‌های نفتی به‌صورت عملیاتی و هدفمند در اقتصاد نفتی ایران موثر خواهد بود و اقتصاد نفتی کشور وارد مرحله‌ای جدید از تاب‌آوری، استقلال و ارزش‌آفرینی خواهد شد.
در این مسیر، وابستگی به فناوری‌های خارجی کاهش یافته و بهره‌وری تولید افزایش می‌یابد؛ بازارهای صادراتی متنوع‌تر و کمتر آسیب‌پذیر در برابر تحریم‌ها شکل می‌گیرند؛ و با توسعه زنجیره ارزش نفت، درآمد ارزی پایدار، اشتغال گسترده و رشد صنعتی داخلی محقق می‌شود. این تحول نه‌تنها ایران را از فشار تحریم‌ها عبور می‌دهد، بلکه جایگاه کشور را به‌عنوان یک بازیگر مؤثر و قابل اتکا در تأمین انرژی جهانی تثبیت خواهد کرد جایگاهی که با اراده سیاسی، دیپلماسی هوشمندانه و سرمایه‌گذاری هدفمند، کاملاً در دسترس است.
در جهانی که تقریباً همه کشورها پرچم، سرود ملی و نماینده در سازمان ملل دارند،…
سه ماه پس از پایان جنگ ۱۲ روزه، رسانه‌های غربی و رژیم صهیونیستی با برجسته‌سازی…
در حالی که کمتر از سه ماه از حمله نظامی ایالات متحده به ایران گذشته،…
کنگره آمریکا با بررسی لایحه دفاعی ۲۰۲۶، مسیر قانونی و عملیاتی ادغام هوش مصنوعی در…
با وجود توافق ایران و آژانس درباره بازرسی از تأسیسات هسته‌ای و ارائه اطلاعات درباره…