با نزدیک‌شدن به مهلت‌های حساس در توافق هسته‌ای، فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی کشورهای اروپایی بار دیگر ایران را در آستانه بازگشت تحریم‌های شورای امنیت قرار داده است—اقدامی که هم تهدیدی برای اقتصاد ایران محسوب می‌شود و هم آزمونی برای اعتبار دیپلماتیک اروپا. در حالی‌که غرب می‌کوشد مسیر فشار حداکثری را تداوم بخشد، ایران با تقویت روابط منطقه‌ای و بلوک‌های شرقی و طرح گزینه‌های حقوقی، خود را برای واکنشی چندلایه آماده می‌کند؛ واکنشی که ممکن است بازی تحریم را به سمت بی‌اثر شدن پیش ببرد.

به گزارش سرمایه فردا،در روزها و ماه­های آینده کشور یک بار دیگر (با فعال شدن یا حتی نشدن) در معرض مکانیسم ماشه قرار خواهد گرفت. چه مکانیسم ماشه فعال شود (که با توجه به قرائن مشخص است این اتفاق خواهد افتاد) چه نشود از همینک مشخص است که اروپایی­ها و آمریکا در تلاش برای ایجاد بن­بست­های اقتصادی برای ایران هستند. فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) و پیامدهای آن برای روند تحریم‌های ایران، نکات مهمی را مطرح می‌کند که برخی از آن­ها عبارتند از:

مکانیسم ماشه و بازگرداندن تحریم‌ها

بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت (۲۰۱۵)، هر یک از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا) می‌توانند با استناد به نقض برجام توسط طرف دیگر، درخواست بازگشت تحریم‌های پیشین (تحریم‌های شورای امنیت قبل از ۲۰۱۵) را مطرح کنند. نکته مهم در این بین این است که سه کشور اروپایی که در روابط بین­الملل موسوم به تروئیکای اروپایی هستند، طبق ماده ۳۷ برجام می‌تواند از این مکانیسم برای اعمال فشار بر ایران استفاده کند، اما در وضعیتی بسیار تامل­برانگیز این اقدام نیازمند رأی‌گیری در شورای امنیت «نیست».  

تضعیف اهرم فشار اروپا

در صورت فعال­سازی مکانیسم ماشه و بازگشت خودکار تحریم­ها علیه ایران، وضعیت روابط ایران و اروپا در موقعیتی ویژه قرار می­گیرد. درست است که به سبب خروج آمریکا از برجام، امکان فعال­سازی مکانیسم ماشه توسط آمریکا وجود ندارد و تروئیکا می­تواند در قالب مکانیسم ماشه تحریم‌ها را بازگرداند، اما به سبب حضور آمریکا در شورای امنیت و استفاده از حق وتو، این تحریم­ها به راحتی لغو نخواهند شد، این اقدام می‌تواند به یک «سلاح دو لبه» تبدیل شود و همان­طور که وزارت امور خارجه ایران تصریح کرده است اروپا را از جایگاه اخلاقی و روابط بین­المللی خود در موضوع ایران ساقط خواهد کرد. طبیعتا  از یک سو، ایران تحت فشار اقتصادی شدیدتری قرار می‌گیرد و این موضوع مشخص است. اما از سوی دیگر، اروپا کنترل خود بر روند تحریم‌ها و مذاکرات با ایران را به کلی از دست می‌دهد. بنابراین این وضعیت می‌تواند آنچه تحت عنوان «اعتبار اروپا» از آن یاد می شود را به عنوان یک بازیگر مستقل در مذاکرات هسته‌ای زیر سؤال ببرد، زیرا ایران ممکن است آن‌ها را فاقد توانایی واقعی برای تعامل با ایران و صرفا به عنوان یکی از بازوهای آمریکایی روابط بین الملل در نظر گیرد.

واکنش ایران و تأثیر بر مذاکرات

 ایران در وهله نخست احتمالاً چنین اقدامی را بخشی از تلقی و برداشت کلی «غیرقابل اعتماد بودن اروپا» و نشان‌دهندهٔ بی‌ثباتی موضع غرب تلقیمی­کند. اگر تحریم‌ها بازگردند و امکان لغو آن‌ها وجود نداشته باشد، انگیزه‌های ایران برای مذاکره ممکن است کاهش یابد و حتی فراتر از آن نابود شود، به این دلیل که دیگر امتیازی باقی نمی­ماند که اروپا بتواند یا بخواهد آن را در قالب مذاکره با ایران از دست بدهد یا به ایران بدهد. در حقیقت موقعیت امتیازگیری از اروپا سخت‌تر می‌شود. همچنین، این سناریو می‌تواند به تقویت همکاری ایران با روسیه و چین بینجامد، چرا که این دو کشور به عنوان حامیان بالقوهٔ ایران در شورای امنیت عمل خواهند کرد. خصوصا که بعد از جمله متجاوزانه اسرائیل و آمریکا به ایران، ایران تلاش بیشتری برای همکاری استراتژیک با چین داشته و رفت و آمدهای نظامی و دیپلماتیک ایران به چین فزونی یافته است.

فعال‌سازی مکانیسم ماشه بازی خطرناک اروپا

مکانیسم ماشه در کوتاه‌مدت، می­تواند بر ایران فشار را افزایش دهد، اما در بلندمدت، اروپا را از وضعیت­های بعدی اعمال تحریم در قالب شورای امنیت (به دلیل وابستگی به روسیه و چین)، در موضع ضعف قرار می‌دهد و ممکن است اعتبار آن را در چشم تهران به عنوان یک میانجی بی‌اثر کند. اروپا برای نتیجه­بخش بودن پروژه تحریم در فردای بعد از بازگشت تحریم های شورای امنیت، نیازمند روسیه و چین است تا اعمال تحریم­های بعدی را دنبال کند در غیر این صورت نتوانسته پروژه تحریم علیه ایران را به سرمنزل مقصود برساند، در شرایط کنونی (با توجه به تنش‌های غرب با روسیه و چین) بعید به نظر می‌رسد.  که اروپا بتواند این دو کشور را با خود همراه کند. موضوع دیگری که باید به دلایل عدم همراهی دو کشور مذکور با اروپایی ها اضافه کرد، مسائل ژئوپلیتیک و استراتژیک بین­المللی است که آمریکا و اروپا در رساندن چین و روسیه به این وضعیت نقش قابل توجهی داشته اند. به همین دلیل، برخی تحلیلگران معتقدند استفاده از مکانیسم ماشه به عنوان «تهدید» یا حتی ابزار اعمال فشار، عواقب غیرقابل پیش‌بینی برای اروپا خواهد داشت.

اقدامات ایرانی برای پیشگیری یا خنثی­سازی اثرات مکانیسم ماشه

در صورت فعال سازی مکانیسم ماشه توسط تروئیکای اروپایی و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، استراتژی­های مورد استفاده ایران برای خنثی سازی تهدیدات با درصد احتمال بالا شامل موارد زیر خواهد بود:

۱. تضعیف جایگاه مشروع طرف اروپایی

با توجه به وضعیت پیش­روی ایران گزینه «تشکیل ائتلاف بین‌المللی با روسیه و چین» خصوصا در ابعاد اقتصادی در دستور کار ایران قرار خواهد گرفت و ایران تلاش خواهد کرد از حق وتوی روسیه و چین در شورای امنیت استفاده کند تا مسیر تحریم­های جدید بعدی و قطعنامه­های اضافی را از بین ببرد. همچنین با توجه به نقض جایگاه مشروع و مخاطرات برای صلح و امنیت بین­المللی ایران می تواند موضوع سو استفاده طرف اروپایی را به مراجعی شبیه به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) احاله دهد و با استناد به تعهدات نقض‌شده غرب در برجام، پرونده‌ای حقوقی علیه تروئیکا یا آمریکا تشکیل دهد.  علاوه بر این ایجاد فضای بین­المللی خصوصا در افکار عمومی بین­المللی در خصوص دوگانگی غرب می­تواند تناقض رفتار اروپا (ادعای حمایت از برجام در مقابل اقدام عملی برای نابودی آن) را نمایان سازد.

۲٫ اقدامات اقتصادی

ایران تجارت غیردلاری خود را افزایش خواهد داد و تلاش خواهد کرد، دلار را به عنوان مهمترین ابزار جنگ اقتصادی طرف غربی علیه ایران تا جایی که بتواند تضعیف کند و مبادلات خود با سایر کشورها را با استفاده از ارزهای ملی (روبل، یوان، روپیه) انجام دهد؛ موضوعی که با توجه به تقویت بلوک­های جدید قدرت بین­المللی در دستور کشورهایی شبیه به هند، چین، روسیه و برزیل نیز قرار گرفته است. استفاده از رمزارزها (مثل رمزریال) می­تواند موضوع مهمی برای دور زدن تحریم‌های بانکی طرف اروپایی در نظر گرفته شود. علاوه بر این توزیع سبد صادراتی و تولیدات ایران با افزایش صادرات غیرنفتی و تمرکز بر فروش محصولات پتروشیمی، فولاد و کشاورزی به بازارهای آسیایی و آفریقایی از جمله موارد و اقدامات ضروری اقتصادی است که ایران می تواند انجام دهد. علاوه بر این ایران تلاش خواهد کرد حمایت ویژه از تولید داخلی در بخش‌های حساس (دارو، فناوری، کشاورزی) برای کاهش اثرات تحریم را در دستور کار قرار دهد.

۳. در حوزه هسته­ای و منطقه­ای

ایران در حوزه هسته­ای می­کوشد فعالیت‌های هسته‌ای خود را به عنوان اهرم فشار بر اروپا حفظ کند و سطح ابهام هسته­ای را بالا نگه دارد تا اقدامات بعدی تحریمی را با چالش جدی مواجه کند. گزینه غنی­سازی ایران اهرم فشاری برای وادار کردن غرب به امتیاز دادن در مذاکرات در دستور کار قرار خواهد گرفت و ابهام هسته­ای با محدود کردن دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، افزایش همکاری‌های نظامی-امنیتی با روسیه و چین در موضوع هسته­ای پیش می­رود و همچنین ایران می­تواند خرید تسلیحات پیشرفته پس از لغو تحریم‌های تسلیحاتی (مطابق قطعنامه ۲۲۳۱) را در دستور کار جدی قرار دهد.

در حوزه منطقه­ای نیز ایران هزینه غرب را در منطقه غرب آسیا بالا خواهد برد و هسته­های مقاومت به صورت فعالانه­تری پیش خواهند رفت.

به نظر می­رسد فضای بین­المللی با توجه به تشدید تنش خودخواسته غرب نسبت به ایران، به سمت مواجه شدن با گزینه­هایی می­شود که تا کنون اتفاق نیفتاده و باید در روزها و ماه­های آینده شاهد تحولات پیش­بینی­ناپذیری باشیم. بنابراین اگرچه مکانیسم ماشه ابزار سیاسی در دست غرب برای اعمال فشار بر ایران است، اما به نظر می­رسد این ابزار بیشتر شبیه به بومرنگی عمل می کند که دست غرب را از آینده ایران کوتاه خواهد کرد.