نخلستان‌های آبادان و خرمشهر، میراث سبز خوزستان، در آتش خشکسالی، شوری آب و سوءمدیریت می‌سوزند. با کاهش ۷۵ درصدی آورد رودخانه کارون، پیشروی آب شور، آتش‌سوزی‌های سریالی و افت شدید تولید خرما، این استان زر‌خیز در آستانه یک بحران زیست‌محیطی و اجتماعی قرار گرفته است

به گزارش سرمایه فردا، تابستان ۱۴۰۴ برای نخل‌های خوزستان، فصل سوختن بود؛ نه فقط از گرمای هوا، بلکه از زخم‌هایی که سال‌هاست بر پیکر این درختان نجیب نشسته‌اند. بحران آب، شوری بی‌سابقه رودخانه‌ها، پساب‌های صنعتی، آتش‌سوزی‌های پی‌درپی و بی‌توجهی مدیریتی، نخلستان‌های آبادان و خرمشهر را به مرز نابودی کشانده‌اند. از ۶ میلیون نخل دهه ۶۰، امروز تنها ۲ میلیون باقی مانده‌اند و تولید خرما به کمتر از نصف رسیده است. این فاجعه، تنها یک بحران کشاورزی نیست؛ بلکه نشانه‌ای از فروپاشی تدریجی زیست‌بوم، اقتصاد و بافت اجتماعی خوزستان است. در حالی‌که کارشناسان از لزوم تثبیت آب کارون و اصلاح روش‌های آبیاری سخن می‌گویند، نخل‌ها همچنان در سکوت می‌سوزند و مردم، در سایه بی‌تدبیری، به مهاجرت و فقر پناه می‌برند. خوزستان، امروز بیش از هر زمان دیگری، نیازمند تصمیمی نجات‌بخش است.

تابستان امسال را می توان فصلی جهنمی برای نخل های آبادان و مناطق مختلف خوزستان دانست. ، قصه دردناک و غم انگیزی که باعث شده تا هر سال هزاران نخل در آتش سوزی های مختلف به زغال بدل شوند و در برابر طبیعت و بی تدبیری انسان ها سرخم کنند. از سویی تنش های آبی و شوری آن نیز باعث شده تا بخش قابل توجهی از نخلستان های این استان عملا خشک شوند با به به اصطلاح بسوزند. سریالی که در نهایت منجر به از بین رفتن ۶۰ تا ۷۰ درصد نخلستان های خوزستان طی ۴ دهه اخیر و سقوط این استان به دومین ردیف جدول استان هایی که بیشترین تولید خرما در کشور دارند، شده است.

مهترین عوامل موثر در مرگ نخلستان های خوزستان

به گفته کارشناسان کمبود آب یکی از مهترین عوامل موثر در مرگ نخلستان های خوزستان بوده و هست. سالهاست که بخش اعظمی از کشور با بحران آب دست و پنجه نرم می کند. بحرانی که فقط محدود به کمبود آب شرب و قطعی های آب مشترکان نمی شود بلکه بخش اعظمی از صنایع و کشاورزی کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده است. چالشی که باعث شده تا یا مزارع و باغ ها و کشتزارها خشک شوند یا در آتش بسوزند و از بین بروند. سناریویی که نخل های خوزستان بهترین مصداق آن است! استانی که کاهش منابع آبی و شوری آب در آن باعث شده تا نخلستان‌های این منطقه  به مرز نابودی کشیده شود.

«برداشت خرما به دلیل تنش‌های آبی و بالا بودن شوری آب از ۱۳۰ هزار تن با کاهش ۴۰ درصدی، به ۶۲ هزار و ۵۰۰ تن کاهش پیدا کرده است و در حال حاضر از ۶۲ هزار و ۵۰۰ تن حدود ۷ هزار تن برداشت شده و این برداشت تا ۱۵ و نهایتا تا ۲۰ مهرماه ادامه دارد.» این ها بخش هایی از آخرین آمار و ارقام ارائه شده در مورد وضعیت نخلستان های استان زر خیز خوزستان است که اخیرا توسط حسن دشتی‌نژاد مدیر جهاد کشاوزی آبادان اعلام شده و نشان از وخامت وضعیت بخشی دارد که بیشترین سهم را در محصولات تولیدی کشاورزی استان دارد.

خسارت به نخل ها

به گفته وی، کمبود آب پشت سدها و قرار گرفتن شهرستان آبادان در آخرین مسیر رودخانه کارون، وارد شدن آب شور خلیج‌فارس به رودخانه بهمنشیر که منبع اصلی تامین آب و آبیاری کشاورزی و نخیلات شهرستان است، باعث افزایش EC – سختی – آب شده است.

براساس گزارش های رسمی منتشر شده، در شرایطی  که آستانه تحمل نخل شوری آب (EC) تا چهار هزار میکروموس است، بر اساس آمار سازمان آب و برق خوزستان، این میزان در محل تأمین آب نخلستان‌های خرمشهر و آبادان، یعنی ایستگاه‌های پمپاژ مارد و طره‌بخاخ، بین ۱۰ هزار تا ۲۴ هزار میکروموس و گاهی تا ۳۰ هزار نیز بوده است. نتیجه این تنش های آبی به همراه کیفیت پایین آب و البته آلوده شدن به انواع پساب‌های صنعتی، کشاورزی و کشت‌وصنعت نیشکر مستقر در منطقه، باعث شده تا کیفیت خرمای این استان نیز افت محسوسی را داشته باشد بطوریکه بخشی از خرمای تولید شده به حدی بی‌کیفیت و پژمرده است که جز خوراک دام مصرفی ندارد.

خسارت به نخل ها اما تنها محدود به آتش سوزی های پیاپی نمی شود بلکه جنگ تحمیلی ۸ ساله نیز باعث از بین رفتن بخش مهمی از آنها شده است. ضمن آنکه بعد از آن نیز تلاشی برای جایگزینی نخیلات فرسوده و قدیمی که در جنگ آسیب دیده‌اند، صورت نگرفته است.

حالا ممکن است این سوال مطرح شود که پیشترها و زمانی که هنوز تنش های آبی در این حد نبوده، نخلستان های خوزستان به چه روشی آبیاری می شده است؟ بررسی گزارش های تاریخی نشان می دهد که  پیش از این در آبادان و خرمشهر کانال‌های متعدد آبی در طول تاریخ ساخته شده است که با پدیده جزر و مد آب، رودخانه‌های کارون، اروند و بهمنشیر را به نخلستان‌های مجاور هدایت می‌کرد. این کانال‌های جذاب، از طرفی محل ساخت خانه و استقرار لنج‌ها هم بوده است.

اما به تدریج بی توجهی به جریان های ورودی و خروجی و انتقال آب از کارون طی سالهای طولانی و برداشت های بی رویه برای رونق صنعت کاشت نیشکر و کشاورزی بالادست  باعث شده تا دبی و حجم آب کارون ورودهای منتهی به آن به شدت کاهش پیدا کرده و در عین حال شوری آب بیشتر و بیشتر شود.

سد گوتوند که بر روی کارون زده شد

در این میان گروهی معتقدند که سد گوتوند که بر روی کارون زده شده،  نیز یکی از عوامل موثر در شوری آب منابع آبی خوزستان بوده است. به عنوان مثال در سال ۱۳۹۴ احمدرضا لاهیجان‌زاده مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست استان خوزستان با اعلام اینکه ۴۰۰ هزار نخل در اروندکنار نابود شدند گفته بود که خشکسالی، انتقال آب از سرشاخه‌های رودخانه و بحث‌هایی که در ارتباط با سد گتوند وجود دارد، در حال حاضر تهدیدی برای نخیلات این مناطق هستند. پرویز کردوانی استاد دانشگاه تهران و پدر کویر شناسی ایران نیز چندی بعد در همین زمینه گفته بود که  با احداث سد گتوند، آب شور این سد بر محصولات کشاورزی شهرهای پایین این سد از جمله نخلستان‌های آبادان و خرمشهر تأثیر گذاشته و آنها را نابود کرده است.

برای همین احداث چنین سدی همواره با مخالفت ها و اعتراض های گسترده ای از سوی کارشناسان زیست – محیطی همراه بوده است. آنها مدعی اند  که به علت قرار گرفتن بستر دریاچه بر روی یک کوه نمک، باعث شور شدن آب رودخانه کارون خواهد شد و وزارع و نخلستان ها را خشک خواهد کرد.

با این حال این سد، طرفدارانی هم دارد. محمد نژاد زاده،  معاونت اسبق سازمان تعاون روستایی خوزستان درمورد نقش سد گوتوند در شوری آب و در نتیجه قطع درختان نخل می گوید:. نمی خواهم که از سد گوتوند دفاع کنم ولی باید گفت تنها مقصر این جریان سد گوتوند نیست چرا که کارون از منابع دیگری هم تغذیه می شود.درست است که با احداث این سد آب رودخانه کارون شور شد اما شوری که موجب خشک شدن و در نتیجه قطع درختان نخل شده است به علت پیشروی آب دریا در رودخانه کارون به علت کم شدن آورد حجم رودخانه است طوری که آورد آن طی ۴۰ سال ۷۵ درصد کاهش داشته است و از یک چهارم حجم گذشته کم تر شده است و در نتیجه در اثر جزر و مد دریا، آب دریا در بستر رودخانه پیشروی کرده است.»

داریوش محجوب علیا مدیر مطالعات طرح سد و نیروگاه گتوند نیز همان زمان یعنی حدود یک دهه قبل در دفاع از ساخت این سد گفته بود؛ سهم خود را در شور شدن آب کارون می پذیریم اما هر کس دغدغه کارون را دارد نباید فقط از سد گتوند صحبت کند.

به گفته وی مشکل کارون فقط سد گتوند نیست و رودخانه های شور منطقه که از دیرباز وارد کارون می شدند، سالانه سه میلیون تن نمک وارد این رودخانه می کنند

آتش سوزی های سریالی ناشی از خشکی

اما همانطور که گفته شد، علاوه بر بحران کم آبی، در سالهای اخیر آتش سوزی های پی در پی نیز سهم مهمی در کاهش آمار نخل های خوزستان داشته اند. به عنوان مثال در مرداد ماه امسال و در یکی از سهمگین‌ترین آتش‌سوزی‌های سال‌های اخیر جنوب کشور، بیش از هزاران اصله نخل بارور در روستاهای نهر کوت، ابوشکر، کوت شنوف و ابوغزلان از توابع دهستان منیوحی آبادان طعمه حریق شد؛ فاجعه‌ای که حاصل زنجیره‌ای از ترک فعل‌، سوءمدیریت در منابع آب و غفلت نهادهای مسئول است.

آتش سوزی های سریالی ناشی از خشکی و داغی هوا در نخلستان های خوزستان ولی فقط مختص تابستان های داغ  نیست کمااینکه چند روز قبل نیز بار دیگر آتش سوزی در یکی از روستاهای آبادان باعث از بین رفتن بیش از هزار اصله درخت نخل دیگر شد. موضوعی که به گفته میرامین تاج‌زاده بخشدار مرکزی آبادان باعث شده تا حدود یک‌هزار اصله نخل خرمای مثمر در جریان آتش‌سوزی در روستای تنگه سه آبادان از بین برود. گرچه پیش از این نیز آتش سوزی های دیگری نیز در تابستان امسال نخلستان های استان را عزادار کرده بود که شاید بزرگترین آنها، آتش سوزی های زنجیره ای در نخلستان های روستاهای خوزستان در تیرماه بود که به گفته مسولان باعث مرگ بیش از ۲۰ هزار اصله از نخل های نجیب منطقه شد.

آمارها و گزارش هایی که نشان می دهد اگر هر چه سریعتر فکری برای بهبود وضعیت نخل های خوزستان شود، باید منتظر مرثیه خوانی بر مزار این درختان نجیب که حیات و اقتصاد استان به آن وابسته است، باشیم!

آتش سوزی های منطقه ای با خشکسالی به شدت تشدید می شود. این را میرامین تاج‌زاده بخشدار مرکزی ابادان اخیرا اعلام کرده و گفته است؛ در صورت لایروبی نشدن انهار و پاکسازی نخلستان‌ها از نیزار، خطر آتش‌سوزی و از بین رفتن نخل‌های بارور همچنان وجود دارد.

وی همچنین خشکی نخلستان‌های بخش مرکزی آبادان را ناشی از کم‌آبی و شوری آب رودخانه بهمنشیر دانسته و مدعی شده که این شرایط خشکی، گسترش آتش را تسهیل می‌کند.

اظهاراتی که باز هم تاکیدی است بر اینکه آب و تنش های آبی، مهمترین قاتل تخلستان های خوزستان هستند.

تنش های زیست محیطی در چند دهه

هر چه که هست، تنش های زیست محیطی در چند دهه اخیر به شدت مهمترین رکن کشاورزی استان خوزستان را تحت تاثیر قرار داده است بطوریکه ازآمارتعداد نخل های استان که اوایل انقلاب و در دهه ۶۰، به بیش از ۶ میلیون نخل می رسید، امروزتنها ۲ میلیون اصله باقی مانده و تولید خرما به‌شدت کاهش یافته است. موضوعی که کارشناسان زیست محیطی از آن به عنوان یک فاجعه یاد می کنند.

اما خشک شدن و آتش گرفتن نخل ها و نخلستان ها فقط از بین رفتن تعدادی درخت و کاهش تولید خرما در استان و کشور نیست.  بلکه چالشی است که همه ابعاد زندگی مردم این استان را تحت تاثیر قرار داده و حتی باعث شده تا مهاجرت روستاییان به دشت افزایش پیدا کند و از سویی به گسترش فقر و نابرابری اجتماعی دامن زده است. محمدرضا جعفری، پژوهشگر توسعه و محیط زیست، با ذکر اینکه بحران آب در اواخر دهه ۷۰، که به شور شدن آب اروند و بهمنشیر منجر شد، ناشی از کاهش دبی آب به دلیل ساخت سد در بالادست، انتقال و برداشت آب برای طرح‌های متعدد نیشکر، از جمله طرح‌های فارابی، میرزاکوچک‌خان، دعبل و امیرکبیر بود می گوید: این شرایط همچنین باعث پیشروی آب دریا به سمت اروند و بهمنشیر شد و در نهایت به مرگ و به‌اصطلاح سوختگی نخل‌ها در این منطقه منجر شده است. موضوعی که در نهایت باعث شده تا بافت اجتماعی منطقه نیز تحت تاثیر قرار گیرد و حتی گروهی از روستاییان مجبور به ترک محل زندگی خود و کوچ به دیگر نقاط کشور شوند.

میراث طبیعی کشور

حالا و در چنین شرایطی چگونه باید این میراث طبیعی کشور را از نابودی کامل نجات داد؟ محمدرضا جعفری، پژوهشگر توسعه و محیط زیست، معتقد است که در وضعیت کنونی – که شاید هنوز کورسوی امیدی برای نجات نخلستان های خوزستان وجود داشته باشد – بهترین گزینه تلاش برای ثابت نگاه داشتن آب خروجی از کارون است. وی در این زمینه می گوید: طبیعتا بهترین گزینه این بود که از همان آغاز، اصلا به طبیعت درختان دست نمی زدیم اما در حال حاضر شاید بهترین راهکاربرای حفظ باقی مانده نخلستان ها، جلوگیری از کمتر شدن حجم آب رودخانه کارون است. یعنی نباید اجازه داد که آب بیشتری از  سرشاخه های این رودخانه منتقل شود.

وی با طرح این ادعا که همین الان اطلاع موثقی داریم که از سرشاخه های رودخانه کارون، آب  منتقل می شود می گوید: این رویه باعث شده تا  کارون به رودخانه فصلی خشکی تبدیل شود در صورتی که به علت متصل بودن به دریا، این رودخانه برخلاف رودخانه هایی مانند زاینده رود، فصلی نیست . بنابراین بهترین گزینه می تواند این باشد که جلوی این انتقال ها باید گرفته شود چرا که نه تنها نخل ها بلکه حیات در این رودخانه از بین خواهد رفت.»

جعقری همچنین معتقد است که باید در روش های آبیاری نخلستان ها نیز تجدید نظری کلی شود. به گفته وی به تازگی  طرحی مبتنی بر مسدود کردن نهرهای قدیمی و پمپاژ آب به نخلستان ها و ایجاد شبکه آبیاری مدرن در حال پیگیری است و زیر ساخت های آن در حال آماده سازی است  گرچه برای اجرا همین طرح هم باید آب شیرین در بستر رودخانه کارون موجود باشد تا به شبکه آبیاری مدرن پمپاژ شود!. ولی در شرایط کنونی که آب هنوز شوراست پمپاژ این آب شورفقط باعث تشدید بحران می شود.!