مافیای دارو؛ تهدید پنهان در سایه جهش ارز

به گزارش سرمایه فردا، بازار دارو در ایران دیگر تنها یک عرصه اقتصادی نیست؛ به میدان رقابتی میان سیاست‌های ناکارآمد و شبکه‌های سودجو بدل شده است. هر بار که نرخ ارز جهش می‌کند، زنجیره تأمین دارو لرزان‌تر می‌شود و مافیا با استفاده از خلأهای نظارتی، کنترل بیشتری بر عرضه و قیمت‌ها به دست می‌آورد. آنچه در ناصرخسرو جریان دارد، صرفاً یک بازار محلی نیست؛ بلکه حلقه‌ای از شبکه جهانی قاچاق دارو است که بیماران ایرانی را به مصرف‌کنندگان ناخواسته این چرخه تبدیل کرده است. در چنین شرایطی، کمبود واکسن آنفولانزا یا داروهای حیاتی تنها نشانه‌ای از بحران عمیق‌تر است؛ بحرانی که اگر شفافیت و نظارت جدی بر زنجیره تأمین اعمال نشود، می‌تواند اعتماد عمومی به نظام سلامت را فرسوده و نابرابری در دسترسی به درمان را گسترده‌تر سازد.

با رشد نرخ ارز، بازار دارو بیش از پیش در معرض نفوذ و سودجویی مافیا قرار گرفته است؛ وضعیتی که می‌تواند کمبود داروهای حیاتی را تشدید کند. تجربه سال گذشته و بحران واکسن آنفولانزا در ابتدای پاییز امسال نشان داد که ترکیب سیاست‌های ناکارآمد و فعالیت شبکه‌های غیررسمی، سلامت عمومی را با چالش‌های جدی مواجه می‌سازد.

افزایش نرخ ارز در ماه‌های اخیر فشار سنگینی بر زنجیره تأمین دارو وارد کرده است. بخش عمده‌ای از مواد اولیه دارویی وارداتی است و با رشد نرخ ارز، هزینه تولید و واردات به‌طور مستقیم افزایش می‌یابد. این شرایط فرصت مناسبی برای شبکه‌های غیررسمی و مافیایی ایجاد می‌کند تا با احتکار یا عرضه محدود، قیمت‌ها را دستکاری کرده و سودهای کلان کسب کنند.

سال گذشته کشور با کمبود جدی برخی داروهای  مواجه شد؛ داروهای بیماران خاص، آنتی‌بیوتیک‌ها و حتی داروهای عمومی در مقاطعی کمیاب شدند. این کمبودها نه‌تنها ناشی از مشکلات ارزی و واردات بود، بلکه به دلیل فعالیت واسطه‌ها و شبکه‌های سودجو شدت گرفت. مافیا با کنترل عرضه و ایجاد بازار سیاه، شرایطی را رقم زد که بیماران و خانواده‌ها با هزینه‌های سنگین و ریسک‌های درمانی مواجه شدند.

در ابتدای پاییز امسال نیز کمبود و گرانی واکسن آنفولانزا به‌وضوح مشهود بود. برخلاف بسیاری از داروها که مافیا نقش پررنگی در کمیابی آن‌ها دارد، در مورد واکسن آنفولانزا دولت خود با سیاست «گرانی‌سازی» تلاش کرد بار هزینه‌های پیشگیری را از دوش خود بردارد. این اقدام عملاً بازار آزاد واکسن را داغ کرد و دسترسی عمومی به این کالای حیاتی را محدود ساخت. نتیجه آن بود که اقشار آسیب‌پذیر، به‌ویژه سالمندان و بیماران مزمن، با دشواری جدی در تهیه واکسن مواجه شدند.

سازوکار مافیای دارو

سازوکار مافیا در شرایط فعلی نیز روشن است. آن‌ها با احتکار و عرضه محدود، داروها را ذخیره کرده و عرضه را کاهش می‌دهند تا قیمت‌ها جهش یابد. همچنین با ایجاد بازار سیاه، داروهای کمیاب را با چند برابر قیمت واقعی عرضه می‌کنند. نفوذ در شبکه توزیع نیز یکی دیگر از ابزارهای آن‌هاست؛ برخی شرکت‌های واسطه با ارتباطات غیررسمی سهم بیشتری از واردات یا توزیع را در اختیار می‌گیرند. علاوه بر این، هرگونه تأخیر یا ناکارآمدی در تخصیص ارز یا واردات فرصتی برای مافیا فراهم می‌کند تا بازار را در دست بگیرد.

پیامدهای اجتماعی و درمانی این روند بسیار سنگین است. افزایش هزینه‌های درمانی برای بیماران و خانواده‌ها، کاهش دسترسی به داروهای حیاتی و افزایش ریسک مرگ‌ومیر، بی‌اعتمادی عمومی به نظام سلامت و سیاست‌های دولتی و گسترش نابرابری در دسترسی به خدمات درمانی از جمله نتایج مستقیم این وضعیت هستند.

هزاران میلیارد تومان  گردش مالی بازار ناصرخسرو

بازار ناصرخسرو به دلیل نبود شفافیت و نظارت کافی، به یکی از مراکز اصلی فعالیت شبکه‌های مافیایی دارو تبدیل شده است. گردش مالی این بازار بسیار بالاست و برآوردها نشان می‌دهد که حجم معاملات آن به هزاران میلیارد تومان در سال می‌رسد؛ رقمی که به‌طور مستقیم از جیب بیماران و خانواده‌ها پرداخت می‌شود. قیمت داروها در ناصرخسرو معمولاً چند برابر نرخ رسمی داروخانه‌هاست. برای نمونه، دارویی که در داروخانه با قیمت ۵۰ هزار تومان عرضه می‌شود، در این بازار ممکن است تا ۲۰۰ هزار تومان فروخته شود. این اختلاف قیمت ناشی از کمیابی دارو، احتکار و نبود عرضه رسمی است. همین شرایط باعث شده بیماران خاص و نیازمند، به‌ویژه در حوزه سرطان، ام‌اس و بیماری‌های نادر، ناچار شوند به این بازار مراجعه کنند.

منشأ ورود داروها به ناصرخسرو عمدتاً قاچاق است. بخشی از داروها از کشورهای همسایه وارد می‌شوند؛ به‌ویژه از مسیرهای غیررسمی مرزی. برخی دیگر از داروها از طریق مسافران یا شبکه‌های واسطه وارد کشور می‌شوند. همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که بخشی از داروهای یارانه‌ای و بیمه‌ای از چرخه رسمی خارج شده و سر از این بازار در می‌آورند. مسئله مهم، استاندارد بهداشت این داروهاست. داروهایی که در ناصرخسرو عرضه می‌شوند، معمولاً فاقد برچسب وزارت بهداشت و مجوز سازمان غذا و دارو هستند. این بدان معناست که هیچ تضمینی برای کیفیت، اصالت و شرایط نگهداری آن‌ها وجود ندارد. بسیاری از این داروها ممکن است تاریخ مصرف گذشته باشند یا در شرایط نامناسب حمل و ذخیره شده باشند. کارشناسان هشدار می‌دهند که مصرف چنین داروهایی می‌تواند نه‌تنها بی‌اثر باشد، بلکه خطرات جدی برای سلامت بیماران ایجاد کند.

سازوکار فعالیت مافیا در این بازار چندلایه است. آن‌ها با احتکار داروهای کمیاب، ایجاد بازار سیاه و نفوذ در شبکه توزیع رسمی، شرایطی را فراهم می‌کنند که بیماران مجبور به خرید از کانال‌های غیررسمی شوند. علاوه بر این، نبود نظارت سختگیرانه بر قیمت‌گذاری داروهای خارجی و قاچاق، دست این شبکه‌ها را برای تعیین قیمت‌های نجومی باز گذاشته است. پیامدهای اجتماعی و درمانی این وضعیت بسیار سنگین است. بیماران خاص و نیازمند بیشترین آسیب را می‌بینند؛ هزینه‌های درمانی آن‌ها چند برابر می‌شود و در بسیاری موارد به دلیل ناتوانی در تأمین دارو، روند درمان مختل می‌گردد. این شرایط همچنین اعتماد عمومی به نظام سلامت را کاهش داده و نابرابری در دسترسی به دارو را تشدید کرده است.

ارتباط بازار داروی ناصرخسرو به مافیای جهانی

بازار ناصرخسرو اگرچه در ظاهر یک پدیده محلی و محدود به تهران به نظر می‌رسد، اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد که این شبکه غیررسمی دارو بی‌ارتباط با جریان‌های بزرگ‌تر و جهانی نیست. مافیای دارو در سطح بین‌المللی سال‌هاست به‌عنوان یکی از سودآورترین شاخه‌های قاچاق شناخته می‌شود؛ شبکه‌هایی که از مسیرهای غیرقانونی، داروهای تقلبی یا خارج از چرخه رسمی را به کشورهای مختلف منتقل می‌کنند و با استفاده از ضعف‌های نظارتی، بازارهای سیاه محلی را تغذیه می‌کنند.

در مورد ناصرخسرو، شواهد نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از داروهای عرضه‌شده در این بازار از طریق همین شبکه‌های جهانی وارد می‌شوند. مسیرهای قاچاق از کشورهای همسایه، به‌ویژه ترکیه، امارات، پاکستان و حتی هند، کانال‌هایی هستند که داروهای بدون مجوز یا تاریخ‌مصرف گذشته را به ایران منتقل می‌کنند. این داروها در بسیاری موارد از انبارهای غیررسمی یا شرکت‌های واسطه‌ای که در کشورهای ثالث فعالیت دارند، تأمین می‌شوند. به همین دلیل، می‌توان گفت ناصرخسرو حلقه‌ای از زنجیره بزرگ‌تر قاچاق جهانی دارو است که در نقاط مختلف دنیا فعال است.

ارتباط با مافیای جهانی دارو پیامدهای مهمی دارد. نخست اینکه داروهای عرضه‌شده در ناصرخسرو نه‌تنها فاقد استانداردهای وزارت بهداشت ایران هستند، بلکه در سطح بین‌المللی نیز به‌عنوان داروهای غیرایمن و پرخطر شناخته می‌شوند. بسیاری از این داروها ممکن است در کارگاه‌های غیرمجاز تولید شده باشند یا در شرایطی نگهداری شوند که کیفیت آن‌ها را به‌شدت کاهش دهد. دوم اینکه این اتصال به شبکه‌های جهانی، قدرت و نفوذ مافیای داخلی را افزایش می‌دهد؛ زیرا آن‌ها به منابع گسترده‌تر، مسیرهای تأمین متنوع‌تر و حمایت‌های مالی و لجستیکی فراتر از مرزها دسترسی پیدا می‌کنند.

از منظر اقتصادی نیز این ارتباط باعث می‌شود گردش مالی بازار ناصرخسرو به‌طور غیرمستقیم بخشی از اقتصاد زیرزمینی جهانی دارو باشد. سودهای کلانی که از فروش چندبرابری داروها در این بازار به دست می‌آید، بخشی از چرخه مالی بین‌المللی قاچاق را تغذیه می‌کند. این موضوع نه‌تنها سلامت بیماران ایرانی را تهدید می‌کند، بلکه ایران را به یکی از بازارهای مصرفی مافیای جهانی دارو تبدیل کرده است.

شفاف‌سازی زنجیره تأمین

برای مقابله با این روند، راهکارهایی جدی باید در دستور کار قرار گیرد. شفاف‌سازی زنجیره تأمین از طریق ایجاد سامانه‌های رصد لحظه‌ای واردات، تولید و توزیع دارو ضروری است. تقویت تولید داخلی و حمایت از صنایع داروسازی داخلی می‌تواند وابستگی به واردات را کاهش دهد. نظارت سختگیرانه بر توزیع و برخورد جدی با شبکه‌های غیررسمی نیز باید اجرا شود. سیاست‌های حمایتی دولت، از جمله تخصیص ارز ترجیحی به داروهای حیاتی و جلوگیری از انتقال بار هزینه‌ها به مردم، اهمیت ویژه‌ای دارد. همچنین اطلاع‌رسانی شفاف به مردم درباره وضعیت دارو و مقابله با شایعات بازار سیاه می‌تواند اعتماد عمومی را تقویت کند.

در جمع‌بندی باید گفت افزایش نرخ ارز نه‌تنها فشار اقتصادی بر صنعت دارو وارد کرده، بلکه زمینه را برای تقویت مافیای دارو فراهم ساخته است. تجربه کمبود دارو در سال گذشته و بحران واکسن آنفولانزا در پاییز امسال نشان می‌دهد که بدون اصلاح سیاست‌های ارزی و نظارت جدی بر شبکه‌های توزیع، سلامت عمومی کشور در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت. مقابله با این روند نیازمند ترکیبی از سیاست‌های حمایتی، شفافیت و برخورد قاطع با شبکه‌های سودجو است.