روایت یک گذار حیاتی؛ کشاورزی خرد تا صادرات پایدار

به گزارش سرمایه فردا،  کشاورزی ایران با وجود برخورداری از تنوع اقلیمی، دانش بومی، و محصولات با ارزش افزوده بالا، همچنان درگیر ساختارهای سنتی است که مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های تولیدی و صادراتی آن شده‌اند. خرد بودن مالکیت اراضی، استفاده محدود از فناوری‌های نوین، و وابستگی به روش‌های سنتی کاشت و برداشت، از جمله عواملی هستند که بهره‌وری را کاهش داده و هزینه‌های تولید را بالا برده‌اند که در شرایط تحریم، بیش از پیش آسیب‌زا شده‌اند.

ایران با برخورداری از بیش از ۱۶ میلیون هکتار اراضی کشاورزی، تنوع اقلیمی بی‌نظیر، و تولیدکنندگانی با دانش بومی، ظرفیت بالقوه‌ای برای تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های منطقه‌ای در تولید و صادرات محصولات کشاورزی دارد. با این حال، ساختار سنتی تولید شامل خرد بودن اراضی، بهره‌برداری غیرمکانیزه، موجب شده بخش قابل توجهی از این ظرفیت بالفعل نشود.

در حال حاضر، سهم کشاورزی در صادرات غیرنفتی ایران حدود ۶ تا ۸ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود، که بخش اعظم آن مربوط به محصولات خاص مانند پسته، زعفران، خرما، سیب، گوجه‌فرنگی و سبزیجات است. اما بر اساس برآوردهای فائو و نهادهای داخلی، در صورت گذار کامل از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی، این رقم می‌تواند تا دو برابر افزایش یابد و به بیش از ۱۵ میلیارد دلار در افق میان‌مدت برسد.

افزایش بهره‌وری از طریق یکپارچه‌سازی اراضی، استفاده از ماشین‌آلات پیشرفته، سیستم‌های هوشمند آبیاری، و اصلاح الگوی کشت، تولید را در واحد سطح تا ۳۰ درصد افزایش می‌دهد، همچنین هزینه‌های تولید را نیز به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. این کاهش هزینه، در شرایط تحریم و محدودیت‌های ارزی، به‌ویژه برای صادرات، مزیت رقابتی بزرگی محسوب می‌شود.

از سوی دیگر، صنعتی‌سازی کشاورزی امکان استانداردسازی، رده‌بندی کیفی، و بسته‌بندی صادرات‌محور را فراهم می‌کند که برای ورود به بازارهای هدف مانند عربستان، امارات، روسیه، چین و اتحادیه اروپا حیاتی هستند. در حال حاضر، بسیاری از محصولات ایرانی به‌دلیل نبود زیرساخت‌های صنعتی و استانداردهای بین‌المللی، با محدودیت در پذیرش مواجه‌اند یا با قیمت پایین‌تری صادر می‌شوند.

عبور از کشاورزی سنتی به صنعتی، نه‌تنها ظرفیت تولید را افزایش می‌دهد، بلکه ایران را قادر می‌سازد تا در شرایط تحریم، از مسیر صادرات کشاورزی، درآمد ارزی پایدار و غیرنفتی ایجاد کند. این تحول، نیازمند سرمایه‌گذاری هدفمند، اصلاحات ساختاری، و سیاست‌گذاری هوشمندانه در حوزه مالکیت اراضی، آموزش کشاورزان، و توسعه زیرساخت‌های صادراتی است.

کشاورزی صنعتی ضرورتی راهبردی برای عبور از چالش ساختاری

گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی در ایران، نه یک انتخاب اختیاری بلکه ضرورتی راهبردی برای عبور از چالش ساختاری در حوزه آب، بهره‌وری پایین و محدودیت‌های صادراتی است. در شرایطی که بیش از ۷۰ درصد کشاورزی کشور همچنان با روش‌های سنتی اداره می‌شود و ادامه این روند نه‌تنها مانع رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی است، بلکه فشار مضاعفی بر منابع طبیعی وارد کرده و تاب‌آوری بخش کشاورزی را در برابر تغییرات اقلیمی به‌شدت کاهش داده است.

برای عبور از این وضعیت، مجموعه‌ای از الزامات زیرساختی، نهادی، آموزشی و سیاست‌گذاری باید به‌صورت هم‌زمان و هماهنگ توسط دولت، کشاورزان و نهادهای تخصصی دنبال شود. نخستین گام، یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی است؛ تجمیع زمین‌های خرد در قالب تعاونی‌ها یا شرکت‌های بهره‌بردار، شرط لازم برای استفاده از ماشین‌آلات و فناوری‌های نوین است. در کنار آن، سرمایه‌گذاری در مکانیزاسیون، توسعه تجهیزات آبیاری هوشمند، و فناوری‌های برداشت و بسته‌بندی باید در اولویت قرار گیرد تا بهره‌وری در واحد سطح افزایش یابد و هزینه‌های تولید کاهش پیدا کند.

اصلاح الگوی کشت نیز از دیگر الزامات کلیدی است. تمرکز بر محصولاتی با ارزش افزوده بالا، نیاز آبی پایین و تقاضای جهانی، می‌تواند مسیر صادرات را هموار کرده و کشاورزی را به منبع پایدار درآمد ارزی تبدیل کند. این تحول بدون آموزش و توانمندسازی کشاورزان ممکن نیست؛ انتقال دانش فنی، آموزش روش‌های نوین، و ارتقاء مهارت‌های مدیریتی از طریق شبکه‌های ترویج و همکاری با نهادهای بین‌المللی مانند فائو باید به‌طور جدی دنبال شود.

در حوزه مالی، دولت باید با طراحی ابزارهای هوشمند مانند وام‌های کم‌بهره، اوراق کشاورزی و بیمه‌های اقلیمی، مسیر صنعتی‌سازی را برای کشاورزان تسهیل کند. همچنین ایجاد مراکز رده‌بندی، بسته‌بندی و کنترل کیفیت محصولات کشاورزی، زیرساختی حیاتی برای ورود به بازارهای منطقه‌ای و جهانی است.

نقش دولت در این تحول، فراتر از سیاست‌گذاری است؛ باید به‌عنوان تسهیل‌گر و سرمایه‌گذار وارد عمل شود، قوانین مالکیت را اصلاح کند، از تعاونی‌ها حمایت کند و بازارهای صادراتی را توسعه دهد. در مقابل، کشاورزان نیز باید از الگوهای سنتی فاصله بگیرند، به آموزش‌های نوین روی آورند و در قالب‌های مشارکتی فعالیت کنند تا از مزایای اقتصاد مقیاس بهره‌مند شوند.

گذار به کشاورزی صنعتی

گذار به کشاورزی صنعتی می‌تواند ظرفیت تولید را تا ۳۰ تا ۵۰ درصد افزایش دهد، هزینه‌های تولید را کاهش دهد و ایران را در شرایط تحریم، به کشوری با توان صادراتی بالا در حوزه کشاورزی تبدیل کند. این مسیر، اگر با اراده سیاسی، مشارکت مردمی و حمایت فنی همراه شود، می‌تواند کشاورزی ایران را از یک بخش آسیب‌پذیر به یک ستون پایدار در اقتصاد ملی و منطقه‌ای بدل سازد.

در چنین بستری، گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک الزام برای عبور از ناترازی منابع آب و دستیابی به صادرات پایدار در شرایط محدودیت‌های بین‌المللی است. سازمان فائو، به‌عنوان نهاد تخصصی سازمان ملل در حوزه کشاورزی، در همکاری با ایران بر همین تحول تمرکز کرده و پروژه‌هایی را در حوزه یکپارچه‌سازی اراضی، ارتقاء کیفیت محصولات، و توسعه فناوری‌های نوین آبیاری و تولید به اجرا گذاشته است.

پروژه‌های جاری شامل بهبود اصالت زعفران، افزایش رقابت‌پذیری پسته، مدیریت آفات خرما، و توسعه سیستم‌های مدرن آبیاری در حوضه دریاچه ارومیه هستند. این اقدامات با هدف کاهش مصرف آب، افزایش تاب‌آوری اقلیمی، و ارتقاء کیفیت صادراتی محصولات طراحی شده‌اند. همچنین همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهایی مانند عربستان سعودی در حال بررسی است تا با هم‌راستا کردن استانداردهای کیفی، مسیر صادرات محصولات ایرانی به بازارهای جدید هموار شود.

در حوزه منابع طبیعی، پروژه‌هایی برای احیای جنگل‌های زاگرس و تالاب‌های ایران با مشارکت فائو، دولت ایران، و نهادهای بین‌المللی در حال اجراست. این پروژه‌ها بر مدیریت پایدار، مشارکت جوامع محلی، و انتقال فناوری‌های محیط‌زیستی تمرکز دارند. در همین راستا، ایران از منابع صندوق اقلیم سبز نیز بهره‌مند شده تا پروژه‌هایی در زمینه سازگاری با تغییرات اقلیمی، مدیریت منابع آب، و ارتقاء تاب‌آوری اقتصادی اجرا کند.

با توجه به کاهش بارش، تغییرات اقلیمی، و فشار بر منابع آب در دشت مرکزی و سایر مناطق کشور، استفاده از گونه‌های مقاوم به خشکی، روش‌های علمی مدیریت آب، و انتخاب محصولات با بازدهی بالا در شرایط کم‌آبی، به‌عنوان راهکارهای کلیدی در دستور کار قرار گرفته‌اند.

در نهایت، عبور از کشاورزی سنتی به کشاورزی صنعتی، با محوریت یکپارچه‌سازی اراضی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین، و توسعه زیرساخت‌های صادراتی، می‌تواند ایران را به سمت کشاورزی رقابت‌پذیر، کم‌ه