در دل یک کلان‌شهر ۱۲ میلیون نفری، مدیریت پسماند دیگر فقط یک وظیفه اداری نیست؛ به بحرانی روزمره تبدیل شده که از کمبود پاکبان تا چالش‌های زیست‌محیطی آرادکوه، همه‌چیز را درگیر کرده است. حالا شهرداری تهران با طرح‌هایی چون «نوماند» و کمپین‌های مردمی، تلاش می‌کند این چرخه را دوباره به حرکت درآورد—اما مسیر پاکیزگی، بدون همراهی شهروندان، ناتمام خواهد ماند

به گزارش سرمایه فردا، تهران، شهری که هر شب با صدای کیسه‌های زباله و حرکت آرام پاکبان‌ها به خواب می‌رود، حالا با چالشی تازه روبه‌روست. بعد از جنگ ۱۲ روزه و خروج اتباع غیرمجاز از چرخه پیمانکاری، خیابان‌های پایتخت با کمبود نیروی انسانی برای جمع‌آوری زباله مواجه شدند. در نشست «همیاران تهران دوست‌داشتنی»، محسن قضاتلو، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند، از تلاش برای ترمیم این چرخه گفت—چرخه‌ای که حالا با جذب هزار پاکبان ایرانی، بخشی از مسیر را طی کرده، اما هنوز هزار نفر دیگر کم دارد.

او با لحنی صریح تأکید کرد: «تمام تلاشمان را کرده‌ایم تا خللی در پاکیزگی شهر ایجاد نشود، اما این مسیر فقط با مشارکت مردم کامل می‌شود.» مشارکتی که از ساعت ۸ شب آغاز می‌شود، وقتی شهروندان باید زباله‌هایشان را بیرون بگذارند، و با تفکیک از مبدا ادامه می‌یابد—کاری که نیاز به فرهنگ‌سازی دارد.

از همین دغدغه، طرح «نوماند» متولد شد. از ۲۳ دی ۱۴۰۲، شهروندان تهرانی می‌توانند با نصب اپلیکیشن «شهرزاد»، پسماندهای خشک خود را ثبت و زمان تحویل را انتخاب کنند. حالا ۱۲ هزار نفر به‌طور مستقیم با این طرح همکاری می‌کنند و کمپینی تازه برای مشارکت حداکثری آغاز شده است. نوماند، به‌نوعی تلاش برای بازگرداندن نظم به چرخه‌ای است که مدتی از ریتم افتاده بود.

اما زباله تنها چالش تهران نیست. موش‌ها، این جانوران موذی، بار دیگر به تیتر گلایه‌های شهروندان تبدیل شده‌اند. قضاتلو گرچه افزایش تعدادشان را تأیید نمی‌کند، اما از آغاز طرح ضربتی مقابله با موش‌ها از ابتدای مهر خبر می‌دهد. سم‌هایی که هر دو ماه تغییر می‌کنند تا بدن موش‌ها به آن‌ها عادت نکند، و دستورالعمل‌هایی برای شناسایی محل تجمع‌شان، بخشی از این عملیات شهری است.

و در انتهای این زنجیره، آرادکوه ایستاده—مرکز دفن زباله‌ای که سال‌هاست محل بحث و نگرانی است. کارشناسان محیط زیست و اعضای شورای شهر بارها درباره آلایندگی آن هشدار داده‌اند. اما قضاتلو در پاسخ به «هفت صبح» می‌گوید: «پرونده انتقال آرادکوه هنوز باز است، اما گزینه مورد تأیید ما نیست.» چرا؟ چون انتقال آن نیاز به ۶۰ همت سرمایه دارد، زمین مناسب ندارد، و جانمایی‌اش ساده نیست.

شهرداری به دنبال بهسازی آرادکوه است

در عوض، شهرداری به دنبال بهسازی آرادکوه است. از زباله‌سوز گرفته تا کمپوست و احداث شهرک بازیافت، همه در دستور کارند. او درباره میزان آلایندگی هم توضیح می‌دهد: «مثل خانه‌ای که زباله زیاد نگه دارید، شیرآبه و بوی بد تولید می‌شود. اما نفوذ به سفره‌های زیرزمینی صحت ندارد، چون خاک منطقه رسی است.»

در مورد آلودگی هوا نیز، قضاتلو با واقع‌گرایی می‌گوید: «در زمان‌هایی که باد موافق می‌وزد، بوی نامطبوع ممکن است منتشر شود. اما بهترین راهکار، همچنان بهسازی آرادکوه است.»

تهران، در این روایت، شهری است میان دوگانه‌ی زباله و پاکیزگی، میان مشارکت مردمی و مدیریت شهری. از نوماند تا آرادکوه، از پاکبان‌های تازه‌استخدام‌شده تا موش‌هایی که در سایه زباله‌ها زندگی می‌کنند، همه چیز به یک نقطه ختم می‌شود: اینکه شهر، بدون همراهی مردم، نمی‌تواند نفس بکشد.

۲۲ درصد از زباله‌های ایران بازیافت شده

آمارها نشان می‌دهد که فقط ۲۲ درصد از زباله‌های ایران بازیافت شده و هنوز پسماند یکی از معضلات جدی کشور به‌خصوص در شهرهای شمالی است. در چنین شرایطی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با شرکت در اجلاس پسماند صفر، از مشارکت فعال ایران در زمینه مقابله با آلودگی پلاستیکی خبر می‌دهد.

بیش از دو دهه از ارائه طرح تفکیک زباله از مبدا از سوی سازمان حفاظت محیط زیست می‌گذرد. همان روزهایی که این سازمان تلاش می‌کرد در قالب اجرای طرح دولت سبز تفکیک زباله از مبدا را در ادبیات شهرهای کشور جا بیاندازد و ادارات دولتی را با این سیاست همراه کند هم به نظر می‌رسید که مشکلات زیادی پیش رویش قرار دارد. زیرا سازمان محیط زیست، سازمانی است که ابزار اجرایی مناسب یا مشوق‌های لازم را برای اجرای طرح‌هایش در اختیار ندارد.

تفکیک دو درصدی زباله از مبدا

آمارها نشان می‌دهد که میزان تفکیک زباله از مبدا در تهران تنها دو درصد است و فقط ۲۲ درصد از زباله‌های کشور شانس بازیافت پیدا می‌کنند. زباله‌های بازیافت شده در قالب طرح‌های تفکیک زباله از مبدا به چرخه بازیافت وارد نمی‌شوند بلکه این زباله‎ها یا از میان تلی از زباله بیرون کشیده می‌شوند یا زباله دزدها زحمت تفکیک و ارسال این زباله‌ها به چرخه بازیافت را به دوش می‌کشند.

در شرایطی که به نظر می‌رسد هیچ یک از طرح‌های سازمان حفاظت محیط زیست در راستای تفکیک زباله و بهبود شرایط بازیافت در کشور به نتیجه نرسیده و کوه زباله در سراوان و دیگر شهرهای شمالی کشور هر روز ارتفاعش بیشتر از دیروز می‌شود، شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در نشست وزرای محیط زیست کشورهای شرکت‌کننده در اجلاس بین‌المللی «پسماند صفر» در استانبول، شرکت کرده و از عضویت ایران در چهار کنوانسیون بین‌المللی مرتبط با پسماند و مشارکت فعال در مذاکرات جهانی مقابله با آلودگی پلاستیکی خبر می‌دهد.

وی با اشاره به اهمیت نقش جوامع محلی در مدیریت مؤثر پسماند، زنان و تشکل‌های مردم‌نهاد را دارای سهم بسزایی در ارتقای آگاهی عمومی و اصلاح الگوی مصرف معرفی می‌کند.

به گفته انصاری در حال حاضر بیش از ۲۰۰ تشکل محیط‌زیستی در ایران در حوزه پسماند فعالیت می‌کنند.

رئیس سازمان محیط زیست با بیان اینکه دستیابی به «پسماند صفر» مستلزم پایبندی جهانی به اصل پنج‌گانه 5R (کاهش، استفاده مجدد، بازیافت، بازیابی و بازنگری) است، توضیح می‌دهد: این رویکرد می‌تواند تهدیدها را به فرصت و زباله را به منبع تبدیل کند.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست خواستار هم‌افزایی دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی و بخش خصوصی برای تحقق این هدف مشترک می‌شود.

جنگ بر سر روش‌های ساماندهی پسماند

در حالی این سخنان از سوی سازمان حفاظت محیط زیست مطرح می‌شود که هنوز نسخه مناسبی برای دفع پسماند در ایران طراحی نشده است. گروهی استفاده از زباله‌سوزها را بهترین گزینه برای پسماندهای شمال کشور می‌دانند و بخشی دیگر تفکیک زباله از مبدا و بازچرخانی این زباله‌ها یا دفن پسماند در لندفیل‌های پیشرفته را بهترین شیوه برای ساماندهی معرفی می‌کنند.

هنوز جنگ بر سر اینکه کدام روش بهتر است ادامه دارد و زباله چندین میلیون مسافر نوروزی و ایام تعطیل که به شمال می‌روند، روی هم انباشته شده و از دل جنگل‌های هیرکانی سر در می‌آورد. شیرابه‌های زباله‌های بزرگترین مراکز دفع زباله در شمال کشور به منابع آبی راه یافته و آب و خاک را آلوده می‌کنند تا شاید روزی برای ساماندهی این حجم از زباله، برنامه‌ای تدوین شود.

حال این پرسش اساسی مطرح است؛ در شرایطی که نمی‌دانیم با زباله‌های خود چه کنیم و سازمان محیط زیست هیچ ساز و کاری برای حمایت از بازیافت زباله و اقدامات موثر در بهبود شرایط محیط زیست در اختیار ندارد، شرکت فعال در اجلاس‌های جهانی چه امتیازی برای کشور ایجاد خواهد کرد؟ آیا شرکت در اجلاس‌ها می‌تواند زباله‌های سرگردان شمال را که حالا پایشان به سواحل جنوبی هم باز شده، ساماندهی کند؟

مدیریت شهری در برابر مواجهه با طلای سیاه

با وجودیکه گفته می شود حدود ۲۵ درصد زباله کشور در تهران تولید می شود عملا شهردای تاکنون در امحاء استاندارد و بازیافت آن ناموفق بوده است

معاون سازمان محیط زیست استان تهران در حالی خبر از تولید ۲۵ درصد زباله کشور در پایتخت داده که هنوز نه چالش جمع آوری زباله صورت کامل حل شده و نه اینکه پس از سالها، راهکارهای امحاء و بازیافت این زباله ها، به سرانجام مشخص و واحدی رسیده است!

در همین راستا، «محمدصابر باغخانی پور» نیز در سومین همایش بین المللی شهر پایدار ویژه شهرداری‌ها همین چند روز قبل با اشاره به تبعات این حجم از زباله ای که عملا برنام خاصی برای بازیافت یا امحاء آن وجود ندارد گفته بود: این میزان تولید پسماند منجر به نشت شیرابه و آلودگی‌های خاک و آب‌های زیرزمینی می‌شود. همچنین کمبود تجهیزات و فناوری‌های نوین بازیافت و ضعف در آموزش شهروندی، این بحران را تشدید می‌کند.

تهران در میان بزرگان تولید زباله

طبق آخرین داده‌های منتشرشده در مؤسسه آماری statista، چین با بیش از ۱.۴ میلیارد نفر جمعیت (بزرگ‌ترین در جهان) بیشترین سهم از زباله‌های خشک شهری جهان را با حدود ۱۵.۵ درصد به خود اختصاص داده است. تخمین زده می‌شود این کشور آسیایی بیش از ۲۰۰ میلیون تن زباله خشک در سال تولید کند. از سوی دیگر، ایالات‌متحده با تولید بیش از ۸۱۲ کیلوگرم زباله در سال تقریباً ۱۲ درصد از زباله خشک جهانی را دارد، در‌حالی که صاحب کمتر از پنج درصد از جمعیت جهان است و جایگاه دوم از این حیث را به خود اختصاص داده است.

اما سکوی اول تولید زباله در جهان ب کدام کشور تعلق دارد. براساس گزارش های این موسسه طی سالهای اخیر مردم اتریش با تولید چیزی حدود ۸۰۰ تا ۵۸۰ کیلوگرم زباله شهری، در رتبه اول جهان قرار گرفته‌اند. بعد از این دو کشور نیزدانمارک با سرانه ۷۸۶ کیلوگرم، نروژ با ۷۶۸، لوکزامبورگ با ۷۲۱، نیوزیلند با ۷۰۳، سوئیس با ۶۷۷ و ایسلند با ۶۵۹ کیلوگرم در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

اما شاید بد نباشد که بدانید، سرانه تولید زباله تهرانی ها گاها حتی با سرانه تولید بسیاری از کشورها تنه می زند. یک شهر در برابر یک کشور! گزارش های منتشر شده حکایت از آن دارد هر شهروند پایتخت نشین به‌طور میانگین به ازای هر شهروند ۲۳۲ کیلوگرم زباله تولید کرده‌اند، عددی که در کاستاریکا ۲۳۲ کیلوگرم، ژاپن ۳۲۶، ترکیه ۳۸۲، انگلستان ۴۳۶، کره‌جنوبی ۴۳۹ و اسپانیا ۴۶۸ کیلوگرم بوده است. اینها اما آماری رسمی هستند. با توجه به اینکه بخشی از پسماند شهری توسط افراد زباله‌گرد جمع‌آوری و از چرخه داده‌های شهرداری تهران خارج می‌شود، به نظر می‌رسد سرانه تولید پسماند شهر تهران باید بیش از این ارقام فعلی باشد.

آنچه دیگر کشورها با زباله می کنند

اما سرنوشت زباله ها در همه جای دنیا یکسان نیست. به غنوان مثال در لندن، تقریباً ۵۰ درصد از زباله‌ها به‌وسیله سوزاندن از بین ‌می‌روند و این فرایند در مراکز ویژه‌ای انجام می‌شود که به تولید انرژی از زباله‌ها کمک می‌کند ضمن آنک این شهر در سال‌های اخیر به‌طور چشمگیری دفن زباله‌ها را کاهش داده و به کمتر از ۱۰ درصد رسانده و توانسته حدود ۴۰ درصد از زباله‌ها را بازیافت کند.

در نیویورک نیز، بیش از ۵۰ درصد از زباله‌ها دفن می‌شود. البته این شهر در زمینه بازیافت به‌طور جدی سرمایه‌گذاری کرده و حدود ۳۰ درصد از زباله‌های این شهر بازیافت می‌شود. درصد سوزاندن زباله‌ها در این شهر نیز نسبتاً بالاست و حدود ۲۰ درصد از زباله‌ها به‌وسیله سوزاندن پردازش می‌شود که البته این فرایند در کارخانه‌های ویژه سوزاندن زباله انجام می‌شود و برق تولید می‌کند. برعکس در سئول، درصد زباله‌هایی که دفن می‌شوند، به شدت کاهش یافته و این میزان به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است در تهران اما طبق آخرین آمار از سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران، از حدود ۷ تا ۸ هزار تن زباله روزانه، تنها از سرنوشت ۲۸۰۰ تن آن مطلع هستیم.

زباله هایی که۷۰ تا ۸۰ درصد از این میزان یعنی تقریبا چیزی حدود ۲ هزار تن آن، در روز دفن می‌شود و تنها حدود ۱۵ درصد از زباله‌ها یعنی ۶۰۰ تن در روز بازیافت می‌شوند که این درصد بااستاندارد‌های جهانی فاصله زیادی دارد. ضمن آنکه کمتر از ۵ درصد آن یعنی ۱۱ تن سوزانده می‌شود که همین میزان هم می‌تواند تأثیر زیادی بر آلودگی هوای تهران بگذارد.

وجود ۱۵ هزار زباله گرد در تهران

اینکه گفته شد بخشی از پسماند تولیدی تهران در مبدأ غیب می‌شود، به نظر می‌رسد ادعای عجیبی نباشد؛ چراکه در سال گذشته شهردار تهران می‌گوید روزانه تقریبا ۷ تا ۸ هزار تن زباله در شهر تهران جمع‌آوری می‌شود و از این میزان حدود ۵ تا ۵/۵ هزار تن به مرکز پردازش اطراف پایتخت انتقال داده می‌شود. به زبان ساده در این بین چیزی حدود ۲ هزار تن زباله های تهرانی ها غیب می شوند. برخی از پیمانکاران جمع‌آوری زباله مدعی‌اند حدود ۳۰ درصد از پسماند خشکی را که آنها پولش به شهرداری داده‌اند، افراد غیر‌مجاز جمع‌آوری کرده و توسط آنها ناپدید می‌شود. تازه این آمار و ارقام در حالی بیان می شود که تولید زباله در تهران طی یک دهه گذشته چیزی حدود ۳۰ رصد کاهش یافته است. به اعتقاد کارشناسان، به نظر می‌رسد در کنار افزایش زباله‌گردی‌های غیرمجاز، باید سهمی هم برای افزایش تورم، افزایش مشکلات معیشتی و کاهش قدرت خرید خانوارها قائل شد که با کاهش مصرف خانوار، افزایش صرفه‌جویی، بهبود شیوه‌های نگهداری از مواد غذایی و اقلام تر سعی دارند هزینه‌های خود را مدیریت کنند.

به اعتقاد کارشناسان حوزه شهری، تهران بین ۱۴ تا ۱۵ هزار زباله گرد دارد. حسن پاسالاری عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این نشست با تایید این آمار می گوید: با توجه به شرایط اقتصادی، تعداد این افراد در آینده افزایش پیدا خواهد کرد. شبکه ای که روزانه حدود ۴.۵ میلیاردتومان از چرخه مدیریت پسماند، کسب در آمد می کند.

محسن قضاتلو ، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهر تهران اما نه تنها مدعی است که با گام هایی که برداشته شده، آمار زباله گردها کاهش پیدا کرده که مدعی است که اجرای طرح نوماند از آذرماه سال گذشته آغاز شده است، اذعان کرد: اکنون ۲۳ تن زباله خشک از طریق منازل جمع آوری می شود.به گفته وی، برای مدیریت این حجم از زباله و کاهش دفن در بحث زباله سوز با دو شرکت سرمایه گذار مذاکره و جلسات متعددی برگزار شده و به زودی این قراردادها وارد فاز اجرایی خواهد شد.