تناقضات عشق در عصر سرمایه داری

به گزارش سرمایه فردا، یکی از مسیرهای نجات جامعه امروز، و به‌طور کلی انسان معاصر، اتکای دوباره به ادبیات و روایت‌پردازی‌ست. داستان‌خوانی و گسترش ظرفیت زبانی انسان، نه فقط یک سرگرمی، بلکه ضرورتی‌ست برای بازسازی فهم و احیای معنا در جهان مدرن. پدیدارشناسی عشق در ایران یکی از دغدغه‌های مهم من است که آثار پژوهشی متعددی نیز درباره‌اش تولید شده‌اند. سه محور اصلی اندیشه‌ام—ادبیات، عشق، و امید—بارها در سخنرانی‌ها و نوشته‌هایم مطرح شده‌اند. با این حال، دو مفهوم دیگر نیز ذهنم را به خود مشغول کرده‌اند: عدالت و ایمان. هرچند تاکنون کمتر در موردشان سخن گفته‌ام، اما مطالعه و تأمل بر این دو نیز بخش جداناشدنی از مسیر فکری من‌اند و امیدوارم در آینده مجال پرداختن عمیق‌تر به آنها فراهم شود.

عشق، در نقطه مقابلِ میل، نه نیازی آنی، بلکه تجربه‌ای از گشودگی وجود است. اگر سکس، هُلی کور به سوی دیگری‌ست، عشق ایستادن در برابر او، شنیدن، و آغوش گشودن به جهان دیگری‌ست. سکس جدایی‌ست، اما عشق وصال. سکس، مصرف تن است؛ عشق، خلق معنا از پیوند دو وجود مستقل. اگر پس از سکس به خواب می‌رویم، عاشق پس از ملاقات بیدار می‌ماند—این بیداری، استعاره‌ای از زایشِ معنا، روشنی دل، و شب‌زنده‌داری در تفکر عاشقانه است.

در یکی از فصول درخشان کتاب تاریخ فرهنگی بی‌خوابی، نویسنده از عشاقی می‌گوید که تا سحر در فکرِ محبوب خود بیدار مانده‌اند. این بیداری، شکل‌گرفته از نور حضور دیگری‌ست، و برخلاف خوابِ فراموشی، زاییده‌ی اشتیاق و مهر است.

اما همان‌قدر که عشق والاست، درگیر تناقضاتی‌ست بنیادین. نخست اینکه عشق در ذات خود، انسان را شاعر، نوآفرین و اخلاق‌مدار می‌سازد. هم جسم، هم روح را باردار می‌کند. به قول سقراط، انسان در هیچ تجربه‌ای چون عشق، یاوری برای نجات خویش در جهان نمی‌یابد.

عشق برخلاف سکس که به “حال” معطوف است، به “آینده” نظر دارد. سکس، مصرف لحظه است؛ عشق، ساختن فردا. چول‌هان، در خوانشی سیاسی از عشق، آن را وفاداری به چیزی می‌داند که هنوز نیامده. همان‌گونه که انقلاب‌ها از اشتیاق به جهانی نو زاده می‌شوند، عشق نیز وعده خلق افقی تازه است. به همین دلیل، عشق احساسی‌ست آینده‌محور، گشوده، و بنیاداً خلاق.

با این حال، در جهانی تکنولوژی‌زده، عشق دچار ناسازگاری شده. تکنولوژی با نظم، زمان‌بندی، پیش‌بینی‌پذیری، و بهره‌وری تعریف می‌شود؛ و دقیقاً در این موارد است که عشق مقاومت می‌کند. عاشق به‌سان دیوانه‌ای‌ست که نظم زمان روزمره را نمی‌فهمد، در کار روزمره ناتوان است، و ذهنش بر مدار نظم سرمایه نمی‌چرخد.

در جهان امروز، حتی احساسات هم باید “مدیریت” شوند. مثال شرکت هواپیمایی دلتا نشان می‌دهد که مهمانداران، احساس خوش‌آمدگویی را تمرین‌شده، کنترل‌شده و منضبط ابراز می‌کنند—نه برآمده از درون، بلکه مبتنی بر استاندارد شرکتی. مادرِ سه‌فرزندی که از کار اخراج می‌شود چون خواهان توجه به نقش مادرانه‌اش است، تصویری دردناک از همین بی‌اعتنایی به احساسات انسانی است. تکنولوژی و بروکراسی، احساسات را تهدید می‌کنند؛ و این، نشانه‌ی زوال قطعی تمدن است.

در چنین جهانی، عشق مبارزه است؛ آفرینش نظمی دیگر، سامانی تازه. در نظم سرمایه‌دارانه و تکنولوژیک امروز، عشق ناسازگار می‌شود؛ و این، تناقض درونی عشق است: عشق در جهانی شکل گرفته که آن را برنمی‌تابد.

چول‌هان، تناقض دیگر عشق را “مرگ” می‌نامد. عشق یعنی مرگ من برای زندگی دیگری؛ موتِ قبلَ الموت. اگر سکس برای فرار از مرگ است، عشق خود مرگ را به آغوش می‌کشد. در تجربه‌ی عاشقانه، خود را نفی می‌کنیم تا به دیگری مجال شکل‌گیری دهیم. این نفی، خود مرگ است—اما مرگی که رهایی می‌آورد، نه نابودی.

افراط در سکس، ترس از مرگ را پنهان می‌کند. مصرف دیگری، تجربه موقت فراموشی فناپذیری‌ست. انسانِ مدرن، که خود خالق مرگ شده (از طریق جنگ، بمب اتم، و خشونت‌های ساختاری)، می‌کوشد با مصرف تن، اضطراب مرگ را فرونشاند. اما این مصرف، خشونت تولید می‌کند؛ خشونتی که از تن آغاز می‌شود و به روابط انسانی سرایت می‌کند.

در این نقطه، عشق آسیب‌زننده می‌شود. چون وقتی از معنا تخلیه شود و به سکس تقلیل یابد، رنج می‌سازد. تورومای مصرف تن، تراژدی عشق را شکل می‌دهد. عنوان کتاب چول‌هان عشق صدمه می‌زند، بر این مبناست: اگر عشق تهی شود، اگر به کالای مصرفی بدل شود، نه تنها آرامش نمی‌بخشد، بلکه آسیب می‌زند—و انسان‌ها را خشونت‌بار، بی‌پناه، و تنها باقی می‌گذارد.

در جهانی که خشونت بدل به نوعی سرگرمی شده، انسان‌های بسیاری قربانی می‌شوند، اما واکنش غالب، نه هم‌دردی، بلکه مصرف تصاویر و لحظات خشونت است. شبکه‌های اجتماعی پر شده‌اند از صحنه‌های انفجار، کشتار، بریدن سر، تحقیر تن زن و نمایش تراژدی کودک. پرسش این نیست که چرا صحنه‌ها مات شده‌اند؛ بلکه این است که چرا اصلاً آن‌ها را می‌بینیم؟ دیدن خشونت، ارضا ایجاد کرده، بدل به نوعی لذت شده، و این، نشانه‌ی واپس‌رفت ماست به ساحتی که مرگ‌آفرینی، نه استثناء، بلکه بخشی از زیست روزمره شده است.

در چنین جهانی، فقدان عشق ساختاری است. چرخه خشونت، سکس و جنگ از نبود عشق تغذیه می‌کند. بسیاری از عاملان خشونت، تجربه‌ی شنیدن ساده‌ترین جملهٔ انسانی—«دوستت دارم»—را نداشته‌اند. و همین فقدان جملهٔ آغازین، آن‌ها را از تجربهٔ انسان بودن محروم کرده است. انسانی که شنیده باشد «دوستت دارم»، دیگر همان انسان پیش از شنیدن نیست.

بیونگ‌چول هان در کتاب‌اش با محوریت نقد لویناس، بوبر، فوکو، آگامبن و هگل، نشان می‌دهد که تفکر از رابطه عاشقانه آغاز می‌شود. پیش از آن‌که اندیشمند باشی، باید عاشق باشی. پذیرش نامتناهی بودن دیگری، شرط خلق اندیشه‌ی نوین است. بدون دوست داشتن، تفکر ممکن نمی‌شود. داده‌های عظیم جهان امروز، نه نظم می‌سازند و نه معنا—آنچه آنتروپی را مهار می‌کند، عاشق شدن است.

بوبر رابطه‌ای را تعریف می‌کند که از «تو» آغاز شود، نه «او». اگر «دیگری» صرفاً غایب، ناشناخته یا کالایی برای مصرف باشد، رابطه‌ی انسانی ناممکن می‌شود. اما اگر دیگری را با حضور، معنا، و بی‌نهایتی‌اش بپذیری، آغاز عشق ممکن می‌شود. سقراط از «دیگری لامکان» سخن می‌گوید؛ کسی که نمی‌توان محدودش کرد به مکان، صفات، یا زمان—کسی که از دسترس خارج است، اما در دسترس دل.

در برابر این دیدگاه، جهان ما گرفتار برزخ یکسان‌سازی‌ست. هرکسی را با خود یکی می‌بینیم، تفاوت‌ها را انکار می‌کنیم، و عشق را از قصه‌پردازی تهی می‌سازیم. عشق، خاطره‌نویسی است؛ بازسازی روایت از پیوندی یگانه. اما مصرف دیگری، تفاوت‌ها را براساس پول تعریف می‌کند، در حالی‌که پول همه را یکسان می‌کند. تفاوت حقیقی نه در ثروت، بلکه در زبان، روایت و دیگر بودگی انسان‌هاست.

عشق یعنی امحای خود، پذیرش دیگری، و بازیابی خویشتنِ نو. اما جهان ما، دیگری را حذف کرده و گرفتار نارسیسیسم افسرده شده است. سوژه‌ای که تنها به درون خود فرو می‌رود، خسته، فرسوده، و بی‌جهان باقی می‌ماند. عشق و افسردگی دو قطب متضادند؛ عشق، سوژه را به بیرون سوق می‌دهد، افسردگی، او را در خود زندانی می‌کند.

ترس از نابودی در عشق، ترسی بی‌اساس است. در عشق، نه فقط خود را از دست نمی‌دهیم، بلکه خود را بازمی‌یابیم. نزدیکی در عشق، همواره حامل نوعی فاصله است؛ زیرا دیگری، اگرچه درون ماست، باز همچنان مستقل، رازناک و دست‌نیافتنی باقی می‌ماند.

و این همان تجربه مجنون است: نفی خویش تا تبدیل شدن به دیگری، تا آنجا که رگ او را رگ لیلی بداند. در اسطوره‌ی افلاطونی، ما دو نیمه‌ای هستیم که در جهان، از هم جدا افتاده‌ایم، و عشق، تلاشی است برای پیوستن دوباره. اما در دوزخ مصرف و مقایسه، این پیوست ممکن نمی‌شود.

ما دیگر قادر به تأثیرگذاری احساسی نیستیم. فاقد احساسیم، ناتوان از عاشق شدن. چرا که اسیر ترومای مصرف تن، گرفتار خشونتی هستیم که از مصرف آغاز می‌شود و به جنگ می‌رسد. انسان خشنی که تجربه‌ی سوزش تن دارد، دیگر نمی‌تواند به دیگری مهربانی بورزد. عشق، صدمه‌زده است؛ نه از درون، بلکه وقتی تهی از معنا شده و با سکس یکی گرفته شده است.