در میانه دهه ۱۳۰۰ خورشیدی، هم‌زمان با تلاش رضاشاه برای ساختن ایران نوین و رهایی از سلطه قدرت‌های استعماری، آلمان به شریک فنی و صنعتی تازه‌ای برای تهران بدل شد. این همکاری بی‌سابقه، از ساخت راه‌آهن سراسری و کارخانه‌های مادر تا توسعه برق، رادیو و آموزش فنی، نه‌تنها زیرساخت‌های مدرن ایران را پایه‌گذاری کرد، بلکه نگرشی تازه بین ایران و آلمان قابل مشاهده بود.

مهدی الیاسی: در میانه دهه ۱۳۰۰ خورشیدی، ایران در حال پوست‌اندازی بود؛ پادشاهی تازه‌نفس، با رویای مدرن‌سازی و تبدیل کشوری سنتی به یک قدرت نوظهور، دست به اصلاحات اساسی زد. اما در این مسیر پر پیچ‌وخم، رضاشاه به زودی دریافت که قدرت‌های سنتی مانند بریتانیا و شوروی، نه تنها حامی توسعه ایران نیستند، بلکه اغلب مانع آن نیز می‌شوند. اینجا بود که چشم‌ها به سوی آلمان چرخید؛ کشوری صنعتی، پیشرفته و – از همه مهم‌تر – بدون سابقه استعماری در ایران.

🔹 در کمتر از دو دهه، آلمان به یکی از مهم‌ترین شرکای فنی و صنعتی ایران بدل شد و در شکل‌گیری زیرساخت‌های مدرن کشور، نقشی فراتر از یک پیمانکار صرف ایفا کرد. نگاهی به این همکاری تاریخی، گویای بخش مهمی از مسیر صنعتی‌شدن ایران در قرن بیستم است.

فرار از سایه استعمار؛ چرا آلمان؟

🔹 ایران در آستانه قرن بیستم، کشوری بود در چنگال منافع متضاد بریتانیا و روسیه. نفوذ گسترده این دو قدرت، توسعه داخلی را عملاً فلج کرده بود. بریتانیا بیشتر نگران منافع نفتی خود در جنوب بود، و روس‌ها نیز به تجارت و نفوذ سیاسی در شمال ایران بسنده می‌کردند. هر دو قدرت، نه تنها علاقه‌ای به انتقال فناوری یا دانش فنی نداشتند، بلکه حتی با هرگونه صنعتی‌شدن واقعی ایران مخالفت می‌کردند.

🔹 در چنین فضایی، آلمان – کشوری پیشرفته با صنایع مدرن اما بدون گذشته استعماری در ایران – برای رضاشاه به گزینه‌ای جذاب تبدیل شد. آلمانی‌ها نیز که پس از جنگ جهانی اول به دنبال بازارهای جدید و نفوذ در خاورمیانه بودند، از این فرصت استقبال کردند.

از راه‌آهن سراسری تا کارخانه سیمان ری

🔹 شاید مهم‌ترین نماد این همکاری، پروژه عظیم راه‌آهن سراسری ایران باشد؛ خطی که شمال و جنوب کشور را به‌هم وصل کرد و در آن زمان شاهکار فنی محسوب می‌شد. شرکت‌های آلمانی مانند Krupp و Siemens با طراحی، تأمین تجهیزات و اعزام مهندسان، نقش تعیین‌کننده‌ای در تحقق این پروژه داشتند. بسیاری از ایستگاه‌های راه‌آهن آن زمان، حاصل کار معماران و مهندسان آلمانی بودند.

🔹 در صنعت نیز آلمانی‌ها حضوری پررنگ داشتند. کارخانه سیمان ری، اولین کارخانه سیمان ایران که در سال ۱۳۱۲ افتتاح شد، با فناوری و ماشین‌آلات آلمانی ساخته شد. کارخانه نساجی شاهی (قائم‌شهر امروزی)، کارخانه‌های قند در کرج و مرودشت، و حتی کارگاه‌های ساخت اسلحه در تهران، همه و همه با مشاوره یا اجرای آلمانی‌ها راه‌اندازی شدند.

برق، رادیو و آموزش فنی

ورود آلمانی‌ها محدود به صنایع سنگین نبود. شرکت زیمنس در توسعه سیستم‌های برق‌رسانی، مخابرات و حتی راه‌اندازی ایستگاه رادیو تهران نقش داشت. نخستین شبکه‌های تلفن شهری و بین‌شهری مدرن، با همکاری آلمان‌ها پایه‌گذاری شد.
در حوزه آموزش، دولت رضاشاه شماری از نخبگان ایرانی را به آلمان فرستاد تا در رشته‌های مهندسی، پزشکی و فناوری‌های نوین آموزش ببینند. همچنین هنرستان‌ها و مدارس فنی داخلی با الگوبرداری از نظام آموزشی آلمان تأسیس شدند.

میراثی که باقی ماند

اگرچه با اشغال ایران در شهریور ۲۰، مسیر همکاری ایران و آلمان دچار وقفه شد، اما میراث آن دوره هنوز در جای‌جای ایران قابل مشاهده است: از خطوط راه‌آهن و کارخانه‌های قدیمی گرفته تا سبک معماری ایستگاه‌ها، مدارس و بیمارستان‌ها.
بیش از آن‌که فقط فناوری وارد کشور شده باشد، نگرش توسعه‌محور و فنی آلمان‌ها به ایران منتقل شد؛ نگرشی که رضاشاه، با تمام چالش‌ها، آن را به‌عنوان لازمه ساختن “ایران نوین” درک کرده بود.