جمعه ۲۸ آذر ۱۴۰۴
در حالیکه جهان با جهشهای فناورانه در حوزه هوش مصنوعی، انرژی پاک و زیرساختهای داده در حال بازتعریف آینده اقتصاد است، بخش خصوصی ایران از بیش از ۳۰ پلتفرم کلیدی بینالمللی محروم مانده و در انزوای دیجیتال دستوپا میزند. این شکاف، نهتنها مانع رقابتپذیری، بلکه تهدیدی برای بقای اقتصادی و فرهنگی در عصر جهانیسازی است.
به گزارش سرمایه فردا،واژه “هوش مصنوعی” که این روزها در رسانه ها و فضای مجازی بسیار از آن می شنویم. با این حال شاید بد نباشد که بدانید که هوش مصنوعی و علم هوش مصنوعی به تازگی وارد ایران نشده اند ولی با این حال در این عرصه نیز آنچنان که باید و شاید شاهد پیشرفت چشمگیری نبوده ایم. با این وجود گزارش های منتشر شده حکایت از آن دارند که کشورهای همسایه ما سرمایه گذاری هنگفتی را در این عرصه داشته و دارند بطوریکه به گفته به نظر میرسد در چند سال آینده اگر ایران اقدامهای لازم را انجام ندهد، شکاف موجود با کشورهای پیشرو بزرگتر و عمیقتر خواهد شد عربستان تا پایان سال ۲۰۳۰، می خواهد ۶۰۰ میلیارد دلار در این عرصه سرمایه گذاری کند و ما در همین بازه می خواهیم با ۱۰ همت با آنها رقابت کنیم!
اولین اقدامات برای ظهور هوش مصنوعی در سال های پایانی جنگ جهانی دوم یعنی حدودای سال ۱۹۵۰ میلای در ذهن آلن تورینگ انجام شد. آلن تورینگ دانشمند کامپیوتر و ریاضی دان انگلیسی را شاید بتوان پدر هوش مصنوعی نامید. هوش مصنوعی امروزه به شاخه ای از علوم کامپیوتر تبدیل شده که به هوشمند سازی سیستم ها یا برنامه ها اشاره میکند و میتواند حجم زیادی از داده ها درک و تفسیر کند.
همچنین نامگذاری هوش مصنوعی به دلیل آن است که این ابزارتوانایی واکنش و رفتارهای انسانی مثل یادگیری، حل مسائل پیچیده، تفکر، تصمیم گیری براساس داده های قبلی و… را دارد.
در هفتهای که جهان با ده خبر مهم از پیشرفتهای خیرهکننده در حوزه هوش مصنوعی و فناوریهای نوین مواجه بود، بخش خصوصی ایران همچنان در محاصره تحریمهای دیجیتال و محرومیت از زیرساختهای جهانی دستوپا میزند. این دو تصویر متضاد، نمایی روشن از شکاف فزاینده میان اقتصادهای نوآور و اقتصادهایی است که از مدار اتصال جهانی خارج شدهاند.
ده خبر برجسته از تحولات اخیر در حوزه هوش مصنوعی، نشان میدهند که اقتصاد جهانی با سرعتی بیسابقه در حال بازتعریف زیرساختها، مدلهای تولید، و حتی مفاهیم امنیت زیستی است:
این تحولات، نشان میدهند که هوش مصنوعی دیگر صرفاً ابزار نیست؛ بلکه زیرساختی استراتژیک برای آینده اقتصاد، امنیت، و سیاست جهانی است.
در نقطه مقابل این شتاب جهانی، بخش خصوصی ایران با محرومیت از بیش از ۳۰ پلتفرم کلیدی بینالمللی، در وضعیت انزوای دیجیتال قرار دارد. این محرومیت، نهتنها مانع رقابتپذیری، بلکه تهدیدی برای بقای اقتصادی در عصر جهانیسازی است.
این فهرست، تصویری از یک اقتصاد منزوی است که نه به دادههای جهانی دسترسی دارد، نه به زیرساختهای فروش، نه به مسیرهای حملونقل، و نه به اعتبارسنجیهای بینالمللی.
نکته جالب توجه اینجاست که چندی قبل بالاخره مجلس کلیات «طرح ملی هوش مصنوعی» و تشکیل «سازمان ملی هوش مصنوعی» را تصویب کرد. اولین سوال این است که قرار است برای این کار چقدر بودجه اختصاص پیدا کند؟ و دومین سوال اینکه قرار است با این طرح و سازمان، در چه مدت به چه دستاوردی برسیم؟
اگر دستاورد را تشکیل کمیسیون و فراکسیون و شورا و کارگروه و نوشتن سند ملی و چشم انداز و آییننامه و … بدانیم؛ میشود در مدت کوتاهی همه اینها را فراهم کرد، تشکیلاتی ساخت، بودجهای از جایی گرفت و جمعی را به نان و نوا رساند.
اگر هدف رقابت با قدرتهای جهانی هوش مصنوعی است که باید دانست «هوش مصنوعی» یک فناوری بر اساس دانش و در فضای رقابتی آزاد (یا حداقل فضای شبه آزاد) است. با توجه به وضعیت مراکز دانشگاهی و فرار نخبگان و جایگزینی سهمیهایها، اینجا دانش قدرتمندی نداریم. از فضای رقابتی آزاد هم که نباید سخن گفت. تنها جمعی جوان با استعداد داریم که سرنوشت آنها یا به مهاجرت ختم خواهد شد یا به سرخوردگی از محرومیتها و موانعی که در کشور خود با آن روبهرو هستند. مگر آنهایی که بیاموزند چگونه تکهای از اقتصاد دولتی را برای خود جدا کنند. همان اتفاقی که سالها قبل برای ساخت «موتور جستوجوی ملی» افتاد.
در کشوری تحت تحریم و فشار اقتصادی و دشمنی غرب چطور میتوانیم دانشی را بومیسازی کنیم که حتی پیشسازهای آن را هم نداریم؟ بد نیست بدانیم در طول حمله رژیم صهیونیستی به ایران اتفاقی افتاد که کم از قطعی آب و برق نداشت.
برای جلوگیری از هدر رفت آرد یارانهای، از مدتها قبل خرید و حمل آرد از کارخانهها به نانواییها، با سامانه « سامانه یکپارچه مدیریت آرد کشور» انجام میشود. نانوا وارد حساب کاربری میشود و از سهمیه خود سفارش ثبت میکند. بعد از واریز وجه، یک کارخانه کیسههای آرد را به باربری تحویل میدهد تا به مغازه فرستاده شود. امور مالی این سامانه از طریق بانک سپه انجام میشود. در جنگ ۱۲ روزه، بانک سپه با حمله سایبری دچار اختلال شد. اگر توزیع آرد چند روز قطع میشد و نانواییها ذخیره آرد خود را تمام میکردند «کمبود نان» کشور را دچار بحران میکرد.
خوشبختانه تدبیری اندیشیده شد و به روش ماقبل سامانهای و پیشا اینترنتی، کارخانهها شروع به ارسال آرد نسیه به نانواییها کردند. زندگی ادامه یافت و پس از پایان جنگ مدتی طول کشید تا سامانه دوباره وصل شد. اما چرا فناوری کشور ما تا این حد آسیب پذیر است.
در مقابل چین را داریم که یک سال قبل با استفاده از واردات غیر مستقیم تراشههای شرکت آمریکایی انویدیا و در طرحی نسبتا محرمانه، هوش مصنوعی دیپسیک را ساخت و اگرچه نتوانست شانه به شانه چتجیپیتی حرکت کند اما بازار هوش مصنوعی آمریکا را به هم ریخت. نمیشود گفت که چین در درون خود فضای رقابتی آزاد دارد اما در صحنه جهانی، درگیر رقابت واقعی با استانداردهای تایید شده و قابل سنجش بین المللی است. احتمالا همین هم به درون آن تسری پیدا میکند.
تا زمانی که جلسه بعدی صحن علنی و کمیسیونها مجلس تشکیل شود، سازندگان هوش مصنوعی جهانی چندین پرش به جلو انجام دادهاند. اکنون «هوشهای مصنوعی» در حال کنار زدن یکدیگر و فتح سرزمینهای جدید هستند. برخلاف جنگ اوکراین، اینجا مرزها دائما جابهجا میشوند. سرعت آنقدر زیاد است که سازندگان از محصولات خود عقب میمانند، دستساختههای بشر با هم میجنگند و جهان جدید هر روز رنگ عوض میکند.
در حالیکه جهان با سرعتی سرسامآور در حال بازتعریف اقتصاد بر پایه هوش مصنوعی، انرژی پاک، و زیرساختهای دیجیتال است، بخش خصوصی ایران درگیر بروکراسی داخلی، فقدان زیرساخت، و محرومیت ساختاری از شبکههای جهانی است. این شکاف، اگر با اصلاحات جدی در سیاستگذاری، بازنگری در روابط بینالملل، و اتصال مجدد به اقتصاد جهانی همراه نشود، میتواند به فروپاشی تدریجی ظرفیتهای تولید، نوآوری و رقابتپذیری منجر شود.
در عصر دانش و تکنولوژی، رشد صنعتی بدون جهانیسازی تولید ممکن نیست یا دستکم بسیار دشوار است. بازگشت به جامعه جهانی، نه یک انتخاب سیاسی، بلکه یک ضرورت اقتصادی است؛ ضرورتی برای بقا، برای بهرهگیری از هوش و خلاقیت ایرانیان، و برای آنکه اقتصاد ایران در آیندهای که با هوش مصنوعی نوشته میشود، سهمی داشته باشد.
در جهانی که هوش مصنوعی در حال بازنویسی قواعد تولید، امنیت، و حتی اخلاق است، ایران نمیتواند با تکیه بر زیرساختهای محدود و پلتفرمهای داخلی، سهمی پایدار در آینده اقتصادی داشته باشد. محرومیت از بیش از ۳۰ پلتفرم کلیدی، نهتنها مانع صادرات و تعاملات مالی است، بلکه ایران را از جریان داده، استانداردسازی، و همکاریهای فناورانه نیز خارج کرده است.
اما مسئله فقط اقتصادی نیست؛ این انزوا، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی نیز دارد. وقتی جوان ایرانی نمیتواند در پلتفرمهای جهانی خلاقیت خود را عرضه کند، وقتی استارتاپها از دسترسی به ابزارهای تحلیل بازار، ثبت برند، و فروش بینالمللی محروماند، نتیجه چیزی جز مهاجرت نخبگان، فرسایش امید، و تضعیف سرمایه اجتماعی نخواهد بود.
بازگشت به جامعه جهانی، به معنای وابستگی نیست؛ بلکه به معنای اتصال هوشمند است. ایران میتواند با تعریف چارچوبهای بومی برای تعامل با پلتفرمهای جهانی، هم استقلال خود را حفظ کند و هم از ظرفیتهای بینالمللی بهره ببرد. این مسیر نیازمند چند گام کلیدی است:
این علم تقریبا نوپا اما در سالهای اخیر بودجه های کلانی را از کشورها بلعیده است. در بین کشورهای دنیا، آمریکا تقریبا با نیم تریلیون دلار رتبه اول جهان را از نظر هزینهکرد در سرمایهگذاری خصوصی در هوش مصنوعی در اختیار دارد و چین با ۱۱۹ میلیارد دلار یا یک چهارم آمریکا در رتبه دوم است. علیرغم فعالیت دیگر کشورها، قدرت و فاصله آمریکا و چین با دیگران بسیار زیاد است.
گلوگاه برتری آمریکا در هوش مصنوعی، تراشههاست که موضوعی سختافزاری است اما چین موفق شده با طراحی الگوریتمهای محاسباتی با پیشرفت نرامفزاری، وابستگی خود به سخت افزار را کاهش دهد.
شاخص جهانی هوش مصنوعی GAI که توسط مؤسسه تورتویز از سال ۲۰۱۹ منتشر میشود، در پنجمین نسخه خود به بررسی وضعی ۸۳ کشور در سه بعد سرمایهگذاری، نوآوری و پیادهسازی میپردازد. این شاخص ترکیبی از معیارهای مطلق مقیاس و نسبی شدت را برای سنجش ظرفیت کلی کشورها در حوزه هوش مصنوعی و توان آنها نسبت به جمعیت و اقتصاد خود ارائه میدهد.
رتبه کلی ایران در ارزیابی ۲۰۲۴ شاخص GAI، رتبه ۶۰ از میان ۸۳ کشور اعلام شده است. بهترین عملکرد در زیر رکنهای استراتژی دولت ۴۱، تحقیق ۴۰ و توسعه ۴۴ بوده است. ضعیفترین عملکرد کشور در حوزه سرمایهگذاری تجاری با رتبه ۴۳ و محیط عملیاتی با رتبه ۸۲ است.
دکتر محمد شهرام معین رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه استفاده از فناوری فقط به معنای تولید مستندات و مقالات نیست بلکه شامل پیاده سازی و استفاده از آن در زندگی افراد و در حکمرانی مدیریت کشور است به برنامههای توسعه هوش مصنوعی و بالا رفتن رتبه ایران اشاره کرده و می گوید: با توجه به برنامههای در حال تدوین و اجرا و اهتمام و توجه خاصی که به هوش مصنوعی است حتماً رتبه ما از نظر استفاده از هوش مصنوعی در زندگی بهتر خواهد شد اما باید برنامه ریزی و اقدامات درستی در این حوزه وجود داشته باشد.
وی با اشاره به لزوم افزایش تعداد نیروهای تخصصی و تربیت شده در دانشگاهها و همچنین افزایش کیفیت در حوزه هوش مصنوعی می گوید: از نظر توان و نیروهای تخصصی که در دانشگاهها تربیت میشوند توانمند هستیم اما برای اینکه بتوانیم در سطح ملی یعنی در پروژههای بزرگی که سازمانی، دولتی یا نهادی باشد یا اینکه پروژههای مثل جی پی تی ایرانی یا پروژههای هوش مصنوعی مولدی که در دنیا الان با گستره زیاد برای افراد زیاد ارائه میشود، هنوز نیاز به تلاش است.
در این میان اما بی اغراق باید پذیرفت که کشورهای عربی خلیج فارس جهش های بزرگی را در این زمینه داشته اند. آنها در تلاشاند با سرمایهگذاریهای کلان در هوش مصنوعی از تکیه بر صادرات نفت بکاهند و در تحولات اقتصادی با جهتگیریهای جهانی همراه شوند.
عربستان سعودی، امارات متحدهٔ عربی و قطر پیشتاز کشورهای منطقه در این مسیر هستند. این کشورها به هوش مصنوعی بهعنوان استراتژی آینده که معادلهٔ توسعه را بازتعریف میکند، نگاه میکنند و براساس این نگاه حرکت میکنند.
بهگزارش خبرگزاری فرانسه، عربستان با بلندپروازیهای خود بهدنبال جلب حمایت برای «پروژههای عظیم» در حوزهٔ هوش مصنوعی است و درحالیکه تا مدتی پیش تنها بزرگترین صادرکنندهٔ نفت در جهان نامیده میشد، میکوشد با جلب سرمایههای کلانِ خارجی اقتصادش را متنوع کند.
با تمام این تفاصیل به نظر می رسد کشور ما نتوانسته آنگونه که باید و شاید در این عرصه همپای رقیبان همسایه خود حرکت کند کمااینکه رئیس انجمن مدیریت فناوری و نوآوری ایران نیز در این زمینه گفته؛ در حالی که عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۰ مبلغ ۶۰۰ میلیارد دلار در هوش مصنوعی سرمایهگذاری میکند، سهم ایران از این رقابت تنها ۱۰ همت است.
مهدی محمدی در مورد جایگاه کشورمان در این عرصه می گوید: هرچند ایران رتبه شصتم را دارد، اما فاصله واقعی بسیار بیشتر از عدد رتبه است. اگر آمریکا امتیاز ۱۰۰ داشته باشد، چین با امتیاز ۵۴ در رتبه دوم قرار دارد و این فاصله نشان میدهد آمریکا همچنان با اختلاف، قدرتمندترین کشور در این حوزه است. رتبه سوم که سنگاپور است حدود امتیاز ۳۳ دارد که این نیز شکاف میان چین و رتبه سوم را نشان میدهد.
وی با اشاره به فعالیت دو کشور همسایه ایران یعنی عربستان و امارات در زمینه توسعه هوش مصنوعی نیز می گوید: این دو کشور با سرمایهگذاریهای گسترده در زیرساخت و تدوین استراتژیهای مشخص برای آینده هوش مصنوعی توانستهاند به قابلیت های قابل توجهی در این حوزه دست پیدا کنند و در حال ایجاد فاصله جدیدی با ایران هستند.
محمدی با اشاره به سرنوشت آینده هوش مصنوعی در ایران نیز تصریح می کند: به نظر میرسد در چند سال آینده اگر ایران اقدامهای لازم را انجام ندهد، شکاف موجود با کشورهای پیشرو بزرگتر و عمیقتر خواهد شد .
محمدی با اشاره به وضع تجهیزات پردازشی کشورمی گوید: فکر میکنم حدود سه همت جیپییو توسط معاونت علمی خریداری شده که اکنون در دانشگاه شریف بلااستفاده مانده و عملاً خاک میخورد! در گذشته هنگام برآورد ارزش جیپییوها، حداکثر سه سال برای آنها نرخ استهلاک در نظر گرفته میشد و پس از این مدت عملاً کارایی لازم را ندارند. به گفته او با چنین شرایطی باید خود نتیجهگیری کرد که وضعیت فعلی تجهیزات چه معنایی دارد.
وی در مقایسه با کشورهای منطقه می افزاید: عربستان سعودی تا سال ۲۰۳۰ حدود ۶۰۰ میلیارد دلار در حوزه هوش مصنوعی سرمایهگذاری خواهد کرد که ۳۰ درصد آن توسط آرامکو تأمین میشود و این اعداد نشاندهنده فاصله جدی ایران با رقبا است.
وی با اشاره به تجربه گذشته در دوران شکلگیری اکوسیستم استارتاپی می گوید: برای تأمین سه همت منابع برای صندوق نوآوری و شکوفایی یک دهه تلاش شده بود، اما در مقابل در یک مقطع زمانی تنها ظرف یک هفته سه همت وام نجات به صنعت خودروسازی داده شد. به گفته او این مقایسه نشان میدهد توسعه فناوری در اولویت تصمیمگیران کشور قرار ندارد!
وی تأکید می کند: اگر ایران نتواند از این فرصت استفاده کند، جهان آینده به دو گروه کشورها تقسیم خواهد شد؛ کشورهای هوشمند و کشورهای غیرهوشمند. در کشور ما نیز کل نظام سیاستگذاری کشور باید ضرورت تحول در حوزه هوش مصنوعی را درک کند. با حدود ۱۰ همت بودجه نمیتوان انتظار تحول داشت رقمی که معادل حدود ۱۰۰ میلیون دلار است.
اگر این مسیر طی نشود، آینده اقتصاد جهانی بدون مشارکت ایران نوشته خواهد شد. در جهانی که مدلهای هوش مصنوعی میتوانند مواد کوانتومی طراحی کنند، انرژی هستهای را برای مراکز داده بهینه کنند، و حتی پروتئینهای سمی بسازند، ایران نمیتواند با زیرساختهای دهه ۸۰ شمسی رقابت کند.
در نهایت، مسئله فقط رقابت نیست؛ مسئله بقاست. اقتصاد ایران برای زنده ماندن در عصر هوش مصنوعی، باید خود را بازتعریف کند—نه با شعار، بلکه با اتصال، با اصلاح، و با جسارت ورود به جهانی که دیگر منتظر ما نمیماند.
تمام حقوق برای پایگاه خبری سرمایه فردا محفوظ می باشد کپی برداری از مطالب با ذکر منبع بلامانع می باشد.
سرمایه فردا