آشنایی با رمزگشایی از نمادهای تعزیه در فرهنگ شیعه برای همه افرادی که در مراسم عزاداری حسینی شرکت می‌کنند ضروری است. جزئیات را در گزارش بخوانید.

به گزارش سرمایه فردا، مراسم تعزیه در روز عاشورا یکی از باشکوه‌ترین و تأثیرگذارترین آئین‌های مذهبی در ایران است که به‌ویژه در تهران با حضور گسترده مردم برگزار می‌شود. تعزیه، نوعی نمایش آئینی است که وقایع کربلا را به‌صورت زنده و نمایشی بازآفرینی می‌کند و هدف آن، زنده نگه‌داشتن یاد و پیام قیام امام حسین (ع) است. این مراسم نه‌تنها یک نمایش مذهبی، بلکه نوعی تجربه عاطفی و معنوی برای شرکت‌کنندگان محسوب می‌شود که در آن، تماشاگ hiران با قهرمانان کربلا هم‌ذات‌پنداری می‌کنند و در غم و اندوه آنان شریک می‌شوند.

در تهران، تعزیه عاشورا در نقاط مختلفی برگزار می‌شود، اما برخی مکان‌ها به دلیل قدمت، شکوه و استقبال مردمی، شهرت بیشتری دارند. از جمله این مکان‌ها می‌توان به حسینیه کربلایی‌ها در چهارراه گلوبندک اشاره کرد که یکی از قدیمی‌ترین مراکز تعزیه‌خوانی در تهران است. در این مکان، تعزیه‌خوان‌ها با لباس‌های سنتی و اسب‌سواری وارد صحنه می‌شوند و مراسم با اجرای خیمه‌سوزان به اوج می‌رسد. همچنین تکیه شوفرها در میدان قزوین، با بیش از هشتاد سال سابقه، یکی از تکیه‌های سنتی و پرشور تهران است که مراسم تعزیه در آن با حال و هوای خاصی برگزار می‌شود. میدان امام حسین (ع) نیز هر سال میزبان مراسم تعزیه، نماز ظهر عاشورا و خیمه‌سوزان با حضور گسترده مردم و مداحان معروف است. در محله کن نیز تکیه دارقاضی با فضایی سنتی و تاریخی، یکی دیگر از مکان‌هایی است که تعزیه در آن با شکوه خاصی برگزار می‌شود.

سنت‌های سوگواری شیعه

حجت‌الاسلام اسماعیل دست افکن کارشناس مسائل دینی اظهار کرد: تعزیه عاشورا ریشه در سنت‌های سوگواری شیعه دارد و از قرن‌ها پیش، به‌ویژه از دوره صفویه به بعد، به‌عنوان یک نمایش آئینی شکل گرفت. در ابتدا، تعزیه تنها خوانش روضه و مرثیه بود، اما به‌تدریج به شکل نمایشی با لباس، موسیقی و صحنه‌آرایی درآمد. در دوره قاجار، به‌ویژه در زمان ناصرالدین‌شاه، تعزیه به اوج شکوه خود رسید و حتی در تکیه دولت، با حضور شاه و درباریان اجرا می‌شد. در تعزیه عاشورا، صحنه‌های نبرد امام حسین (ع) و یارانش با سپاه یزید بازآفرینی می‌شود و شخصیت‌هایی چون حضرت عباس، علی‌اکبر، قاسم، حر و شمر، هر یک با لباس و لحن خاصی ایفای نقش می‌کنند. موسیقی، اشعار حماسی و حرکات نمایشی، مخاطب را از یک تماشاگر صرف، به یک همراه عاطفی در صحرای کربلا تبدیل می‌کند.

وی افزود: ویژگی‌های تعزیه عاشورا شامل نمایش زنده وقایع کربلا با استفاده از لباس‌های سنتی، اسب، شمشیر و طبل، تقسیم نقش‌ها به موافق‌خوان (یاران امام) و مخالف‌خوان (سپاه یزید)، استفاده از موسیقی سنتی برای القای احساسات حماسی یا غم‌انگیز، اجرای خیمه‌سوزان به‌عنوان اوج مراسم و مشارکت گسترده مردمی است. این آئین، نه‌تنها یک سنت نمایشی، بلکه ابزاری فرهنگی و معنوی برای انتقال پیام عاشورا یعنی ایستادگی در برابر ظلم، وفاداری، فداکاری و ایمان است. تعزیه، نسل به نسل منتقل شده و همچنان یکی از مؤثرترین ابزارهای فرهنگی برای زنده نگه‌داشتن یاد امام حسین (ع) و یارانش باقی مانده است.

نمادهای تعزیه و آئین‌های عاشورایی

این کارشناس مسائل دینی تاکید کرد: نمادهای تعزیه و آئین‌های عاشورایی، زبان بصری و فرهنگی شیعیان برای بیان مفاهیم عمیق دینی، تاریخی و عاطفی هستند. این نمادها نه‌تنها در تعزیه، بلکه در دسته‌های عزاداری، تکیه‌ها و مراسم‌های محرم به‌کار می‌روند و هر یک حامل پیامی خاص از واقعه کربلا هستند. یکی از مهم‌ترین این نمادها، «علم» یا «علامت» است که نماد پرچم‌داری حضرت عباس (ع) به شمار می‌رود. تیغه‌های فلزی علم معمولاً فرد هستند و تیغه وسط آن نماد «الله» یا «شجره اهل بیت» است. حیواناتی مانند شیر، آهو، اژدها و مرغ رخ که روی علم‌ها نصب می‌شوند، هر یک معنای خاصی دارند؛ شیر نماد شجاعت، آهو نماد پاکی، اژدها نماد دشمنان و مرغ رخ نماد صعود شهدا به آسمان است.

دست افکن ادامه داد: «نخل» یا آئین «نخل‌گردانی» نیز یکی دیگر از نمادهای برجسته است که در برخی شهرها مانند یزد و کاشان به‌عنوان نماد تابوت امام حسین (ع) شناخته می‌شود. نخل، سازه‌ای چوبی و بزرگ است که با پارچه‌های سیاه، آئینه، شمشیر و پر تزئین می‌شود و در روز عاشورا توسط مردم حمل می‌گردد. این آئین ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و گرچه مستندات دینی مستقیم ندارد، اما به‌عنوان نمادی از تشییع پیکر امام در فرهنگ عاشورایی جایگاه ویژه‌ای یافته است.

نماد اسب امام حسین (ع)

وی افزود: «ذوالجناح»، اسب سفید و بی‌سوار، نماد اسب امام حسین (ع) است که پس از شهادت ایشان به خیمه‌ها بازگشت. حضور این اسب در دسته‌های عزاداری، یادآور مظلومیت و غربت امام است و معمولاً با پارچه‌های خونین و زین خالی تزئین می‌شود. «گهواره حضرت علی‌اصغر (ع)» نیز نمادی از کودک شیرخواره‌ای است که در آغوش پدرش به شهادت رسید. این گهواره در دسته‌ها حرکت داده می‌شود تا مظلومیت و بی‌گناهی او را یادآوری کند و دل‌ها را به لرزه درآورد.

این روحانی تصریح کرد: «پنجه» یا «دست فلزی» که در بالای علم‌ها نصب می‌شود، نماد دست بریده حضرت عباس (ع) است و نشانه‌ای از وفاداری، فداکاری و ایثار او در راه امام حسین (ع) به شمار می‌رود. همچنین «زنجیر» و «طبل» از دیگر نمادهای آئینی هستند که در مراسم عزاداری استفاده می‌شوند. زنجیرزنی نمادی از رنج و اسارت اهل بیت است و طبل و سنج، ریتم حماسی و اندوه مراسم را تقویت می‌کنند و گاه تداعی‌کننده صدای نبرد و اضطراب میدان کربلا هستند.

دست افکن افزود: «پرهای رنگی» نیز در تعزیه و دسته‌های عزاداری کاربرد دارند. پر سبز نشان سیادت و اهل بیت، پر قرمز نماد خون و شهادت، و پر سفید نشانه صلح و پاکی است. در کنار این‌ها، نمادهایی چون «کبوتر» و «خروس» نیز در برخی مناطق دیده می‌شوند؛ کبوتر نماد آزادی، شهادت و خبررسانی شهادت امام است و خروس نماد اذان، بیداری و آگاهی.

این کارشناس در پایان تاکید کرد: این نمادها، با وجود تنوع منطقه‌ای، همگی در خدمت یک هدف‌اند؛ زنده نگه‌داشتن پیام عاشورا و انتقال آن به نسل‌های آینده. در تعزیه، این نمادها نه‌تنها به‌صورت فیزیکی بلکه در قالب دیالوگ‌ها، اشعار و حرکات نمایشی نیز بازتاب می‌یابند و به نمایش عمق فاجعه کربلا کمک می‌کنند.