تالاب هامون، شاهرگ حیاتی سیستان و بلوچستان، در سایه سدسازی‌های فرامرزی، و تالاب شیمبار به دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی و بی‌توجهی به تعهدات آبی، به مرز خشکی دائمی نزدیک شده است. با وجود افزایش بودجه و تلاش‌های دیپلماتیک، هنوز هیچ تضمینی برای احیای این اکوسیستم شکننده وجود ندارد و جامعه محلی با تهدیدی جدی برای زیست‌پذیری روبروست.

به گزارش سرمایه فردا، هامون دیگر فقط یک تالاب نیست؛ نماد فرسایش تدریجی منابع طبیعی و بی‌تدبیری در مدیریت آب است. در حالی‌که افغانستان با عطش سدسازی مسیرهای ورودی آب را مسدود کرده و تنها ۱۶ درصد از حقابه تعیین‌شده را به ایران اختصاص داده، خشکسالی‌های متوالی و برداشت‌های بی‌رویه داخلی نیز به مرگ تدریجی این تالاب دامن زده‌اند. تلاش‌های بین‌المللی برای جلب همکاری سازمان ملل و افزایش بودجه حفاظت، اگرچه گامی رو به جلوست، اما بدون الزام‌آوری حقوقی و تخصیص واقعی آب، نمی‌تواند مانع فروپاشی این اکوسیستم شود. هامون در آستانه فراموشی است، و با آن، هزاران زندگی وابسته به آن نیز در خطر نابودی قرار گرفته‌اند.

تالاب هامون که معیشت مردم سیستان و بلوچستان به آن گره خورده است، یکی از اکوسیستم‌های آبی دیگر ایران است که از گزند مدیریت نامناسب منابع آب در منطقه در امان نمانده است. افغانستان در بالادست ایران با عطش سدسازی، راه آب بر این تالاب را بسته و خشکسالی‌های متوالی به همراه برداشت‌های غیر مجاز و توسعه کشاورزی، نزدیک به ۴۳ درصد تالاب هامون را در معرض خشکی دائمی قرار داده است.

چندی پیش عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب از تخصیص فقط ۱۶ درصد حقابه این تالاب به رسانه‌ها خبر داده و اعلام کرده است که در سال جاری تنها ۱۱۹ میلیون متر مکعب آب وارد تالاب هامون شده است. در حالی که حقابه رهاسازی شده با حقابه مندرج در معاهده آبی ایران و افغانستان در سال آبی نرمال فاصله دارد و افغانستان موظف به تامین ۸۲۰ میلیون متر مکعب حقابه ایران است.

تخصیص‌ها کمتر از نیاز تالاب

بر اساس برآوردهای سازمان حفاظت محیط زیست تالاب هامون برای آنکه زنده بماند، باید سالانه حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب آب دریافت کند اما بدهی تجمعی به این تالاب حداقل ۴۷ میلیارد متر مکعب تخمین زده می‌شود. طی یک دهه اخیر کمتر از ۲۰ تا ۳۰ درصد حقابه مورد نیاز تالاب هامون از سوی کشور افغانستان به این تالاب اختصاص یافته و مردمی که روزگاری از مسیر تالاب هامون ارتزاق می‌کردند، حالا با زمینی خشک که گرد و غبارش حیاتشان را مختل کرده، روبرو هستند.

در شرایطی که افغانستان به تعهداتش عمل نمی‌کند، چه راهی برای ایران در راستای احیای تالاب هامون باقی می‌ماند؟‌ شینا انصاری در سفر اخیر خود به ترکیه به منظور شرکت در اجلاس «پسماند صفر» در دیدار با دبیر اجرایی کمیسیون اقتصادی سازمان ملل برای اروپا(UNECE)  از وی خواست که در احیای تالاب هامون با ایران همکاری کند.

رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به وضعیت بحرانی تالاب هامون در جنوب شرق ایران، خواستار حمایت سازمان ملل از پروژه‌های احیای این تالاب شد و تأکید کرد که تحریم‌ها نباید مانع اجرای پروژه‌های محیط‌زیستی شوند که مستقیماً با زندگی جوامع محلی در ارتباط هستند.

در این دیدار تاتیانا مولچان نیز با استقبال از پیشنهادات مطرح‌شده، آمادگی UNECE را برای ارائه مشاوره‌های فنی و همکاری در زمینه‌های مختلف محیط زیستی اعلام کرد.

سازمان حفاظت محیط زیست سال گذشته بر پیگیری قضایی و دیپلماتیک حقابه هامون و دیگر تالاب‌های مرزی ایران تمرکز کرده بود و بودجه حفاظت از تالاب‌ها را ۴۷ درصد افزایش داده است اما گویا صرفا تامین بودجه چاره کار نیست. کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون تخصیص حداقل ۵۰ درصد حقابه تالاب‌ها در سال‌های آتی -که هامون هم جزئی از آن است- بیش از ۸۰ درصد این اکوسیستم‌های آبی قابل احیا نخواهند بود.

خشکسالی امسال و عدم وجود آب در تالاب شیمبار

البته فاجعه محیط زیستی همچنان یک چالش بزرگ است. خشکسالی امسال و عدم وجود آب در تالاب شیمبار، این تالاب را دوبار طعمه حریق کرد تا زنگ خطر برای تنوع زیستی این اکوسیستم آبی به صدا در آید. اگرچه مسئولان استان تدابیری برای نگه داشت آب در شیمبار انجام داده‌اند اما بستر خشک تالاب اخیرا با شدت بیشتری درگیر حریق شده و پنج هکتار از آن آسیب دیده است. به‌گفته کارشناسان، وقوع حریق در تالاب نه تنها بر تنوع زیستی این اکوسیستم تاثیرگذار است بلکه زمینه تشدید مهاجرت در میان جامعه محلی را فراهم می‌کند.

تالاب شیمبار در مرز خوزستان و چهار محال و بختیاری سال خوبی را پشت سر نگذاشته است. امسال که بسیاری از نقاط ایران رنگ بارش را به خود ندیده‌اند، شیمبار دو بار در آتش سوخت. حریقی که هفته اول آبان به جان شیمبار افتاد، گسترده بود و وقت و نیروی زیادی صرف کنترل آن شد. هیچ رودخانه‌ای به شیمبار وارد نمی‌شود و این تالاب از چشمه‌های بسترش تغذیه شده و سیراب می‌شود اما وقتی هیچ بارانی در آسمان خوزستان نبارید، این چشمه‌ها هم خشک شدند و در نهایت خشکی بخش‌هایی از تالاب، شیمبار را به کانونی برای بروز حریق تبدیل کرد.

اجرای برنامه برای نگه داشت آب

سید عادل مولا معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست استان خوزستان در گفت‌وگو با «هفت صبح» اقداماتی را تشریح می‌کند که این مجموعه برای بهبود شرایط تالاب شیمبار انجام داده است. اداره کل محیط زیست خوزستان سال گذشته و ماقبل آن اقداماتی برای نگه داشت آب با هدف جلوگیری از حریق در این اکوسیستم انجام داده و با ایجاد یک سازه، دهانه خروجی تالاب را بسته است. این پروژه در سال گذشته به بهره‌برداری می‌رسد اما امسال با توجه به اینکه بارندگی نبوده، حداقل میزان آب در تالاب باقی می‌ماند. با این وجود، مسئولان استانی در سال جاری تمام دریچه‌های خروجی تالاب را کنترل می‌کنند که آب بیشتری داخل تالاب باقی بماند ولی چشم هم به آسمان دارند تا بارندگی‌ها، سطح بیشتری از این اکوسیستم را مرطوب کند.

مولا می‌گوید: امسال شرایط اقلیمی بسیار بدی را تجربه می‌کنیم. با توجه به عدم وجود نزولات آسمانی، قسمت‌هایی از این تالاب دچار خشکیدگی شده و آتش سوزی در این قسمت‌های خشک که عمدتا عمدی است، توسط افراد اتفاق می‌افتد.

البته به گفته او در شیمبار شاهد دعواهای عشیره‌ای نیستیم و تصرف‌های غیر مسئولانه منجر به بروز حریق شده است. مثلا فردی که برای برداشت عسل به کندوها مراجعه می‌کند، سیگارش را در محیط رها کرده یا برای اینکه حیوانات وحشی که وارد تالاب شده‌اند را از حیوانات اهلی خود دور کنند، اقدام به آتش‌افروزی در تالاب می‌کنند.

معاون محیط طبیعی اداره کل محیط زیست استان خوزستان سطح آسیب دیده در تالاب شیمبار طی حریق اخیر را حدود پنج هکتار اعلام می‌کند اما مطمئن است که سطح آسیب دیده بیشتر از این عدد است.

تغییر میکروکلیما و تشدید مهاجرت

روند تکرار حریق در تالاب‌های خوزستان نگران کننده است و اگر خشکسالی‌ها تداوم یابد، احتمال بروز آتش‌سوزی در تالاب‌های خوزستان هم بیشتر می‌شود اما تکرار این پدیده چه تاثیری بر اکوسیستم‌های تالابی منطقه خواهد داشت؟

علی ارواحی کارشناس تالاب در گفت‌وگو با «هفت صبح» به تشریح دلایل وقوع حریق در تالاب‌ها پرداخته و آن را به دو گروه ناشی از مداخلات انسانی و ناشی از عوامل طبیعی تقسیم می‌کند. در حریق‌های ناشی از مداخلات انسانی نقش گردشگران یا پسماندهای باقی مانده از آنها در فصول گرم سال پررنگ است اما گاهی هم مردم به قصد تصرف اقدام به ایجاد حریق در نیزارهای قسمت‌های خشک شده تالاب‌ها می‌کنند.

در گروه عوامل طبیعی هم خشک ماندن پهنه تالابی برای مدت زمان طولانی سبب می‌شود که در مواد آلی بستر تالاب به تدریج فعل و انفعالات شیمیایی ایجاد شود و آن عرصه دچار خودسوزی شود. زمان این خودسوزی بسته به مدت زمان خشک ماندن بستر تالاب تغییر می‌کند و این پدیده هم به شکل غیر مستقیم از مداخلات انسانی تاثیر می‌گیرد.

به گفته ارواحی حریق در تالاب‌ها تاثیرات متنوعی بر مناطق پیرامونی تالاب دارد. آتش سوزی میکروکلیمای اطراف تالاب را تحت تاثیر قرار داده و تنوع زیستی تالاب‌های درگیر را در معرض تهدید جدی قرار می‌دهد. مثلا پرندگان مهاجری که در تالاب لانه‌گزینی کرده یا زادآوری دارند، در حریق تالاب دچار آسیب می‌شوند. ضمن آنکه حریق در این اکوسیستم‌ها مطلوبیت زندگی در پیرامون پهنه‌های تالابی را کاهش داده، شرایط زندگی را برای جامعه محلی سخت‌تر می‌کند و اگر این پدیده تکرار شود، به تدریج بر افزایش نرخ مهاجرت تاثیر می‌گذارد.

این کارشناس تالاب، میزان تاثیر حریق بر تنوع زیستی تالاب‌ها را مرتبط با نوع آتش‌سوزی می‌داند و بر این باور است که در حریق‌های عمدی که برای تصرف اراضی تالابی رخ می‌دهد، قطعا پرندگان کنار آبزی و مهاجر آسیب می‌بینند اما در وضعیت حریق‌های ناشی از عوامل طبیعی و خودسوزی تالاب‌ها، با توجه به اینکه بستر تالاب خشکیده شده است و آن اکوسیستم برای مقطعی امکان زیست خود را برای موجودات زنده از دست داده است، اگر به خصوص بازه زمانی خشکیدگی طولانی شده باشد، امکان زیست را برای برخی از گونه‌های گیاهی از دست رفته و امکان حیات برای آبزیان یا میزبانی پرندگان مهاجر در چنین تالابی وجود ندارد و آتش‌سوزی تاثیر منفی روی جمعیت حیات وحش و تنوع زیستی که می‌تواند در آن تالاب زندگی کند، خواهد داشت.

تکرار حریق در تالاب‌های خوزستان کیفیت زیست مردم این استان را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. همان‌طور که خودسوزی هورالعظیم مردم شهرهای غرب خوزستان را راهی بیمارستان‌ها می‌کند، آتش سوزی شیمبار هم بر سلامت و زیست مردم اندیکا تاثیرگذار می‌گذارد. کاش به جای تکیه مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست بر اقدامات سازه‌ای برای نگه داشت آب در این تالاب، با اجرای برنامه‌های احیای پوشش گیاهی چشمه‌های بستر تالاب را زنده نگه دارند تا رطوبت این اکوسیستم به صورت پایدار تامین شود و دیگر شاهد بروز حریق در منطقه نباشیم یا دست کم آتش‌سوزی کمتری در این اکوسیستم‌ها رخ دهد.