همایش روز جهانی خاک در تهران با ارائه آمارهای تکان‌دهنده نشان داد که فرسایش و نابودی خاک، نه‌تنها امنیت غذایی بلکه زیست پایدار بشر را در معرض خطر جدی قرار داده است. کارشناسان بین‌المللی هشدار دادند که تا سال ۲۰۵۰، ۹۰ درصد جمعیت جهان با تبعات از دست رفتن خاک مواجه خواهند شد و ایران نیز با بحران‌هایی چون آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی، فرونشست زمین و طوفان‌های گرد و غبار، بیش از پیش در معرض تهدید قرار دارد.

به گزارش سرمایه فردا، خاک، همان لایه نازک و خاموش زیر پای ما، امروز به یکی از حیاتی‌ترین دغدغه‌های جهانی بدل شده است. برخلاف تصور عمومی که بحران‌های زیست‌محیطی را بیشتر در قالب کمبود آب یا تغییرات اقلیمی می‌بیند، واقعیت آن است که خاک به‌عنوان بستر اصلی تولید غذا و زیست انسان، در حال فرسایش و نابودی سریع است. این منبع ارزشمند که حاصل میلیون‌ها سال فرآیند طبیعی است، اکنون در کمتر از یک نسل انسانی با تهدید نابودی روبه‌روست. هشدارهای کارشناسان در همایش روز جهانی خاک نشان داد که اگر نگاه ما به خاک صرفاً به‌عنوان یک سطح بی‌جان باقی بماند، آینده‌ای بدون امنیت غذایی، بدون عدالت اجتماعی و بدون زیست پایدار در انتظار خواهد بود. خاک دیگر تنها مسئله کشاورزی نیست؛ خاک مسئله بقاست.

آمارهای تکان‌دهنده ارائه شده در همایش روز جهانی خاک بار دیگر یادآوری کرد که بشر به سرعت در حال از دست دادن منابع تجدیدپذیر خود است. آنجا که نمایندگان نهادهای بین‌المللی یادآوری کردند که تا سال ۲۰۵۰، ۹۰ درصد مردم جهان درگیر تبعات از دست رفتن منابع خاک می‌شوند و طوفان‌های گرد و غبار در حال دزدیدن فرصت‌های زیست بشر هستند تا وقتی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی تذکر داد که در آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی، خاک ارزشمند دارای هوموس جنگل‌ها از دست رفته و کسی به فکر این منبع ارزشمند نیست، نشان داد که وقت بسیار محدود است و شاید توان مالی برای جبران خسارات هم نداشته باشیم زیرا معاون آموزش سازمان محیط زیست منابع مالی مورد نیاز برای بازگرداندن حاصلخیزی خاک زاگرس را معادل ۵۰ درصد درآمدهای نفتی کشور اعلام کرد.

مراسم روز جهانی خاک با شعار «خاک سالم و مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز شهری» دیروز در سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور برگزار شد و مباحث تکان‌دهنده مطرح شده در آن، حکایت از این داشت که فرصت‌های زیست پایدار بشر تحت تاثیر سیاست‌های نادرست، یکی پس از دیگری در حال از دست رفتن است.

در این مراسم اینگ اسرانگ رئیس دفتر یونسکو در تهران اعلام کرد که در سال ۲۰۵۰ به شرایطی می‌رسیم که ۹۵ درصد خاک با فرسایش مواجه می‌شود. او از تاثیرپذیری ۳.۲ میلیارد نفر در جهان از تبعات فرسایش خاک خبر داد و اعلام کرد که این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۹۰ درصد جمعیت دنیا توسعه خواهد یافت.

به گفته اسرانگ، خاک سالم شهرهای سالم را رقم می‌زند. اگر خوب از آن مراقبت کنیم، آب را جذب و دمای هوا را تعدیل می‌کند اما اگر از آن غفلت کنیم، این کارکردها را نخواهد داشت. بنابراین باید هر سرمایه‌گذاری شهری تاب‌آوری ما را تقویت کند.

فرصت‌های از دست رفته با طوفان‌های گرد و غبار

زهرا گلشن کارشناس ارشد برنامه‌ها دفتر توسعه سازمان ملل متحد UNDP که متن سخنرانی آیشانی نماینده مقیم UNDP در ایران را می‌خواند، داشتن شهر سالم و اقتصاد پویا بدون خاک سالم را غیر ممکن توصیف کرد.

در این متن، طوفان‌های گرد و غبار نمونه روشن پیوند خاک، اقلیم و سلامت مردم توصیف شده بود. نویسنده با اشاره به وقوع این پدیده در ایران، طوفان‌های گرد و غبار را نتیجه پدیده فرسایش خاک اعلام کرد که این روزها به چالش ملی تبدیل شده و فشار مضاعف بر نظام سلامت وارد می‎کند و مهاجرت جامعه محلی را تشدید خواهد کرد.

به اعتقاد نماینده UNDP با از دست رفتن خاک، بخشی از آینده، اشتغال، امنیت و عدالت اجتماعی را از دست می‌دهیم. خشک شدن هامون بخش‌هایی از بسترهای آبی را به کانون گرد و غبار تبدبل کرده است و اگر روی حفظ خاک و بازگرداندن پوشش گیاهی حرکت نکنیم، فرصت بازسازی را از دست می‌دهیم.

او تاکید کرد: طوفان‌های گرد و غبار فقط خاک را جابه‌جا نمی‌کنند بلکه فرصت‌ها را جابجا می‌کنند. هر خاکی که جابجا می‌شود، می‌توانست محلی برای تولید باشد. پنجره فرصت بسیار محدود است. اگر برای حوضه‌های آبخیز سرمایه‌گذاری کنیم، زمینه توسعه اقتصاد سبز و تاب‌آوری را فراهم می‌کنیم.

صدای جنگل‌ها به گوش مسئولان رسید

در همین روزهایی که جنگل‌های هیرکانی سخت درگیر حریق است، فرصتی دست داد تا صفدر نیازی معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در همایش روز جهانی خاک یادی از بخش مغفول مانده جنگل کند.

او گفت: با آتش‌سوزی جنگل‌ها، لطمات زیادی به کشور وارد شد. درختان زیادی سوختند اما کسی نگفت که چقدر خاک از بین رفت. در این آتش‌سوزی، میلیون‌ها سال ماده آلی خاک از بین رفت. جایی که آتش گرفت، خاکش را از دست داد اما به این موضوع به صورت جدی ورود نکردیم.

به گفته نیازی شرایط تغییر اقلیم در ایران بسیار جدی است و میزان بارش‌ها از ۲۳۰ تا ۲۴۰ میلیمتر قبلی به ۱۳۰ میلیمتر رسیده است که وضعیت نگران کننده‌ای است. امسال مصرف آب بخش کشاورزی ۵۱ میلیارد متر مکعب ابلاغ شده و نمی‌دانیم که این رقم تخصیص می‌یابد یا نه.

«روسائو» رئیس مرکز آسیا و اقیانوسیه برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا نیز در سخنان خود از ایجاد مرکزی در ایران برای پایش حریق خبر داد. به گفته او، پیرو بازدید رئیس سازمان منابع‌طبیعی از مرکز اطفای حریق ایتالیا، راه‎اندازی یک مجموعه پایش حریق در زاگرس در دستور کار قرار گرفته است.

احیای خاک زاگرس نیازمند نیمی از درآمدهای نفتی

هادی کیادلیری معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست نیز در سخنان خود بازگرداندن حاصلخیزی خاک زاگرس را نیازمند صرف هزینه‌ای معادل ۵۰ درصد درآمد نفتی کشور اعلام کرد.

به گفته او، خاک یک منبع غیرقابل جایگزین در مقیاس عمر انسانی است. آغاز بیش از ۹۵ درصد تولید انسان از خاک است و هر نوع کاهش در ذخایر خاک، مستقیما امنیت غذایی را تهدید می‌کند.

به گفته کیادلیری تغییر کاربری، فرسایش خاک، از دست رفتن حاصلخیزی خاک، آلودگی شیمیایی ناشی از مصرف کود و سموم شیمیایی و … مهمترین معضلات پیش روی خاک کشور است و برای حفظ این منبع ارزشمند، باید در رفتار جامعه تغییر بنیادی و اساسی رخ دهد. کلید این تغییر رفتار، آموزش است و باید در فرآیند آموزش، عاطفه و عشق به افراد انتقال داده شود. عاطفه انگیزه حرکت ایجاد می‌کند و به نظر می‌رسد که در این بخش خیلی کم کار شده باشد.

او همچنین پذیرش هر تغییر از سوی مردم را هم ضروری می‌داند زیرا معتقد است اگر بهترین ایده به جامعه ارائه شود اما از سوی جامعه پذیرفته نشود، این ایده‌ها بلااثر می‌شوند. بسیاری از ایده‌های بزرگ در بسترهای نامناسب از بین رفته‌اند بنابراین باید زمینه پذیرش ایده در جامعه را فراهم کنیم.

تشدید سیلاب با مدیریت نامناسب خاک

حسن فرطوسی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در تهران نیز یکی دیگر از سخنرانان این همایش بود که خاک سالم را بخشی از میراث طبیعی و فرهنگی بشر و از ارکان پایداری زیست‌محیطی، امنیت غذایی و توسعه پایدار اعلام کرد.

او پیوند میان خاک سالم و مدیریت جامع حوضه‌های آبخیز شهری را یک رابطه راهبردی و حیاتی توصیف کرد و هشدار داد: مدیریت ناصحیح خاک در مناطق شهری پیامدهایی چون تشدید سیلاب، آلودگی منابع آب، فرسایش و کاهش فضاهای سبز را به همراه دارد. در مقابل، رویکرد یکپارچه و علمی مدیریت آبخیز می‌تواند پاسخی مؤثر به این چالش‌ها ارائه دهد.

گام‌های بلند در نهادینه کردن حفاظت خاک

رضا افلاطونی رئیس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور نیز با اشاره به عضویت ایران در «برنامه مشارکتی جهانی خاک» تصویب قانون حفاظت خاک و ابلاغ آیین نامه اجرایی آن را گام بلند کشور در نهادیه کردن حفاظت خاک اعلام کرد.

او از تعهد ایران برای ایجاد بانک اطلاعاتی خاک و اجرای عملیات آبخیزداری در مقیاس وسیع، خبر داد و حفاظت از خاک را پیش‌نیاز تحقق سند امنیت دانش‌بنیان غذا اعلام کرد.

افلاطونی با تاکید بر ضرورت عزم ملی و مشارکت تمام دستگاه‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی، امیدوار است که با بهره‌گیری از برنامه‌هایی مانند GSP و IHP، زمینه برای تحولی بزرگ در مدیریت منابع طبیعی کشور فراهم شود.