برآوردها نشان می‌دهد گردش مالی شبانه تهران می‌تواند به چند میلیارد دلار در سال برسد؛ ظرفیتی که در صورت مدیریت درست می‌تواند به موتور اشتغال، رونق گردشگری و افزایش کیفیت زندگی شهری بدل شود. با این حال، نبود قوانین شفاف، کمبود زیرساخت‌های امنیتی و مقاومت‌های فرهنگی، این فرصت را به چالشی جدی برای سیاست‌گذاران شهری تبدیل کرده است.

به گزارش سرمایه فردا، تهران پس از غروب آفتاب، چهره‌ای دیگر از خود نشان می‌دهد؛ خیابان‌ها، مراکز خرید و کافه‌ها همچنان پرجنب‌وجوش‌اند و جریان اقتصادی تازه‌ای آغاز می‌شود که کمتر در آمارهای رسمی دیده می‌شود. این جریان، همان اقتصاد شبانه است؛ بخشی از زندگی شهری که می‌تواند فشار روزانه بر زیرساخت‌ها را کاهش دهد، فرصت‌های شغلی تازه برای جوانان ایجاد کند و حتی به برند گردشگری پایتخت تبدیل شود. اما در نبود سیاست‌گذاری هوشمندانه، این ظرفیت بالقوه همچنان در سایه مانده و به جای آنکه به یک مزیت اقتصادی بدل شود، با خطر تبدیل شدن به تهدیدهای اجتماعی و امنیتی روبه‌روست. نگاه تازه به اقتصاد شبانه می‌تواند مسیر توسعه شهری تهران را بازتعریف کند.

 اقتصاد شبانه در بسیاری از کلان‌شهرهای جهان به‌عنوان بخشی جدی از چرخه اقتصادی و منبعی برای اشتغال و درآمد شناخته می‌شود، اما در تهران این ظرفیت همچنان مغفول مانده است. برآوردهای غیررسمی نشان می‌دهد گردش مالی شبانه پایتخت می‌تواند بین ۲.۵ تا ۵ میلیارد دلار در سال باشد؛ رقمی که در صورت مدیریت صحیح می‌تواند به موتور رشد اقتصادی و اجتماعی شهر تبدیل شود، اما نبود قوانین شفاف، نگرانی‌های امنیتی و مقاومت‌های فرهنگی مانع توسعه کامل آن شده است.

 اقتصاد شبانه پس از غروب آفتاب تا نیمه‌های شب یا حتی بامداد در شهرها جریان دارند بیشتر خدمات را شامل می‌شود؛ از رستوران‌ها و کافه‌ها گرفته تا مراکز خرید، حمل‌ونقل عمومی، رویدادهای فرهنگی و هنری و حتی خدمات درمانی و گردشگری. در بسیاری از کلان‌شهرهای جهان، اقتصاد شبانه به‌عنوان بخشی جدی از چرخه اقتصادی و منبعی برای اشتغال و درآمد شناخته می‌شود، اما در ایران و بسیاری از کشورهای منطقه این ظرفیت همچنان مغفول مانده یا با موانع قانونی و نگرانی‌های امنیتی مواجه است.

از منظر ظرفیت‌های اقتصادی، فعالیت‌های شبانه می‌توانند فرصت‌های شغلی پایدار برای گروه‌های مختلف، به‌ویژه جوانان فراهم کنند. این فعالیت‌ها همچنین به رونق گردشگری کمک می‌کنند، چرا که گردشگران خارجی معمولاً به دنبال تجربه‌های شبانه در شهرها از بازارهای شبانه تا جشنواره‌های فرهنگی شامل آن هستند.

گردش اقتصاد شبانه تهران در سال چقدر است؟

در سال های اخیر اقتصاد شبانه تهران همچنان یکی از موضوعاتی است که کمتر مورد توجه سیاست‌گذاران و مدیران شهری قرار گرفته است. اگرچه آمار رسمی و دقیق از میزان گردش مالی شبانه در دسترس نیست، اما بررسی الگوهای مصرف و فعالیت‌های شهری نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از اقتصاد خدماتی پایتخت در ساعات پس از غروب فعال است. رستوران‌ها و کافه‌ها، مراکز خرید بزرگی مانند ایران‌مال و بازار تجریش، فضاهای تفریحی همچون برج میلاد، پل طبیعت و دریاچه چیتگر، و همچنین شبکه حمل‌ونقل عمومی و تاکسی‌های اینترنتی، همگی در ساعات شب سهم قابل توجهی از گردش مالی شهر را به خود اختصاص می‌دهند.

برآوردهای غیررسمی نشان می‌دهد گردش مالی شبانه تهران می‌تواند بین پنج تا ده درصد کل گردش مالی روزانه شهر باشد. با توجه به حجم اقتصاد تهران، این رقم معادل چند میلیارد دلار در سال خواهد بود. به‌عنوان نمونه، اگر ارزش کل اقتصاد خدماتی و مصرفی تهران حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد شود، سهم شبانه آن می‌تواند بین ۲.۵ تا ۵ میلیارد دلار باشد. این رقم شامل هزینه‌های مربوط به غذا و نوشیدنی، حمل‌ونقل، خریدهای شبانه، تفریحات و گردشگری داخلی و خارجی است و نشان می‌دهد اقتصاد شبانه می‌تواند به‌عنوان یک بخش جدی در چرخه مالی شهر ایفای نقش کند.

موانع اقتصاد شبانه تهران

در حال حاضر موانع متعددی مانع توسعه کامل ظرفیت اقتصاد شبانه تهران شده‌اند. محدودیت‌های قانونی در ساعات کاری کسب‌وکارها، نگرانی‌های امنیتی ناشی از نبود زیرساخت‌های نظارتی و انتظامی کافی، کمبود حمل‌ونقل عمومی شبانه و مقاومت‌های فرهنگی در برابر سبک زندگی شبانه، همگی از جمله چالش‌های جدی هستند. در مقایسه با شهرهایی مانند لندن و نیویورک که اقتصاد شبانه ساماندهی شده و حتی نهادی مستقل با عنوان «شهردار شب» دارند، تهران هنوز در مرحله ابتدایی قرار دارد و نیازمند سیاست‌گذاری جدی است.

از این رو می توان گفت ارزش بازار اقتصاد تهران به‌عنوان مرکز مالی ایران چند ۱۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود و سهم کوچکی از تولید ناخالص داخلی کشور را در خود جای داده است. در حوزه شبانه، اگرچه آمار رسمی وجود ندارد، تخمین‌ها نشان می‌دهد گردش مالی شبانه تهران می‌تواند به چند میلیارد دلار در سال برسد. این ظرفیت در صورت مدیریت صحیح و ایجاد زیرساخت‌های قانونی و فرهنگی می‌تواند به یکی از موتورهای رشد اقتصادی و اجتماعی پایتخت تبدیل شود، اما در صورت بی‌توجهی و نبود برنامه‌ریزی و نظارت، ممکن است به تهدیدهای امنیتی و اجتماعی بدل گردد.

علاوه بر این، اقتصاد شبانه با افزایش مصرف و گردش پول، به رشد درآمدهای مالیاتی و رونق کسب‌وکارهای خرد منجر می‌شود. توزیع فعالیت‌ها در ساعات شب نیز فشار بر زیرساخت‌های شهری در طول روز را کاهش داده و موجب مدیریت بهتر ترافیک و خدمات شهری می‌شود. در نهایت، امکان استفاده از خدمات و تفریحات در ساعات شب انعطاف بیشتری برای شهروندان ایجاد کرده و رضایت اجتماعی را افزایش می‌دهد.

با وجود این ظرفیت‌ها، موانع قانونی و فرهنگی جدی بر سر راه توسعه اقتصاد شبانه وجود دارد. محدودیت‌های قانونی در زمینه ساعات کاری کسب‌وکارها و صدور مجوزها، یکی از مهم‌ترین موانع است. نگرانی‌های امنیتی نیز مطرح هستند، زیرا فعالیت‌های شبانه نیازمند مدیریت امنیت شهری و زیرساخت‌های نظارتی و انتظامی کافی‌اند و نبود این زیرساخت‌ها می‌تواند به افزایش جرایم و آسیب‌های اجتماعی منجر شود. از سوی دیگر، بخشی از جامعه فعالیت‌های شبانه را با هنجارشکنی یا سبک زندگی غربی پیوند می‌دهد و نسبت به آن مقاومت نشان می‌دهد. زیرساخت ناکافی در زمینه حمل‌ونقل عمومی شبانه، روشنایی شهری و خدمات امدادی نیز مانع دیگری است. علاوه بر این، نبود نظارت کافی می‌تواند زمینه‌ساز رشد فعالیت‌های غیررسمی و غیرقانونی در ساعات شب شود و اعتماد عمومی را خدشه‌دار کند.

تجربه جهانی کشورهای مختلف اسلامی

تجربه جهانی نشان می‌دهد که اقتصاد شبانه در صورت مدیریت صحیح می‌تواند به منبع درآمد پایدار تبدیل شود. در لندن و نیویورک، ایجاد نهادی با عنوان «شهردار شب» و مدیریت اختصاصی اقتصاد شبانه توانسته فعالیت‌های شبانه را ساماندهی کند. در شهرهای آسیایی مانند بانکوک و شانگهای، بازارهای شبانه و جشنواره‌های فرهنگی شبانه بخش مهمی از گردشگری را تشکیل می‌دهند. کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز با سرمایه‌گذاری در مراکز خرید و تفریحی شبانه، اقتصاد شبانه را به بخشی جدی از برند شهری خود تبدیل کرده‌اند؛ دوبی و دوحه نمونه‌های بارز این رویکرد هستند.

اقتصاد شبانه در کشورهای اسلامی وضعیتی چندلایه و متفاوت دارد؛ از یک سو ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی آن مشابه سایر نقاط جهان است، اما از سوی دیگر، ملاحظات فرهنگی، قانونی و دینی باعث شده توسعه این بخش با محدودیت‌ها و چارچوب‌های خاصی همراه باشد.

در کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات، قطر و بحرین، اقتصاد شبانه به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفته است. شهرهایی چون دوبی و دوحه با بهره‌گیری از منابع انرژی ارزان و سرمایه‌گذاری در مراکز خرید، رستوران‌ها، جشنواره‌های فرهنگی و گردشگری شبانه، توانسته‌اند اقتصاد شبانه را به بخشی از برند شهری خود تبدیل کنند. در دوبی، مراکز خرید تا نیمه‌های شب فعال‌اند و بازارهای شبانه به یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگران بدل شده‌اند. این کشورها با مدیریت امنیتی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل شبانه، توانسته‌اند اقتصاد شبانه را به منبع درآمد پایدار و موتور محرک گردشگری تبدیل کنند.

در کشورهای آسیای جنوب شرقی با اکثریت مسلمان مانند مالزی و اندونزی، اقتصاد شبانه بیشتر بر محور بازارهای سنتی، غذاهای خیابانی و جشنواره‌های فرهنگی شکل گرفته است. کوالالامپور و جاکارتا نمونه‌هایی هستند که بازارهای شبانه و مراکز تفریحی خانوادگی را با رعایت ملاحظات فرهنگی و دینی توسعه داده‌اند. این کشورها نشان داده‌اند که می‌توان اقتصاد شبانه را با ارزش‌های اسلامی تلفیق کرد و همزمان فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی جدیدی ایجاد نمود.

در مقابل، در برخی کشورهای اسلامی مانند ایران، عربستان سعودی و پاکستان، اقتصاد شبانه با محدودیت‌های بیشتری مواجه است. در ایران، فعالیت‌های شبانه عمدتاً به رستوران‌ها، کافه‌ها و برخی مراکز خرید محدود می‌شود و نبود قوانین شفاف و نگرانی‌های امنیتی مانع توسعه گسترده آن شده است. در عربستان، با وجود اصلاحات اجتماعی اخیر، هنوز چارچوب‌های فرهنگی و دینی سختگیرانه بر فعالیت‌های شبانه سایه انداخته‌اند، هرچند شهرهایی مانند ریاض و جده به‌تدریج در حال تجربه تغییرات هستند. در پاکستان نیز اقتصاد شبانه بیشتر در قالب بازارهای سنتی و فعالیت‌های غیررسمی جریان دارد و زیرساخت‌های مدرن برای توسعه آن کمتر فراهم شده است.

اقتصاد شبانه فرصتی برای تنوع‌بخشی به اقتصاد

از منظر تحلیلی، اقتصاد شبانه در کشورهای اسلامی می‌تواند فرصتی برای تنوع‌بخشی به اقتصاد، ایجاد اشتغال، جذب گردشگر و افزایش درآمدهای شهری باشد. اما تحقق این ظرفیت نیازمند مدیریت هوشمندانه، تدوین قوانین متناسب با فرهنگ اسلامی، تقویت زیرساخت‌های امنیتی و حمل‌ونقل شبانه، و فرهنگ‌سازی اجتماعی است. تجربه موفق کشورهایی چون امارات و مالزی نشان می‌دهد که اقتصاد شبانه می‌تواند با ارزش‌های دینی و فرهنگی سازگار شود و در عین حال به توسعه اقتصادی و اجتماعی کمک کند.

تحلیل وضعیت ایران نشان می‌دهد که اقتصاد شبانه در کشور همچنان در مرحله‌ای ابتدایی قرار دارد. ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی آن می‌تواند به کاهش بیکاری، رونق گردشگری و افزایش درآمد شهری منجر شود، اما نبود قوانین شفاف، نگرانی‌های امنیتی و مقاومت‌های فرهنگی مانع توسعه آن شده است. برای عبور از این موانع، تدوین قوانین مشخص برای فعالیت‌های شبانه و صدور مجوزهای ویژه ضروری است. تقویت زیرساخت‌های امنیتی و حمل‌ونقل عمومی شبانه، آموزش و فرهنگ‌سازی برای پذیرش فعالیت‌های شبانه به‌عنوان بخشی از سبک زندگی شهری و استفاده از تجربه جهانی در مدیریت اقتصاد شبانه و بومی‌سازی آن متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی کشور نیز از جمله راهکارهای پیشنهادی هستند.

در جمع‌بندی می‌توان گفت اقتصاد شبانه یک فرصت مغفول در شهرهای بزرگ ایران است؛ فرصتی که در صورت مدیریت صحیح می‌تواند به رونق اقتصادی، افزایش اشتغال و ارتقای کیفیت زندگی منجر شود. اما اگر بدون برنامه‌ریزی و نظارت توسعه یابد، ممکن است به تهدید امنیتی و اجتماعی تبدیل شود. انتخاب میان این دو مسیر نیازمند سیاست‌گذاری هوشمندانه و نگاه بلندمدت به توسعه شهری است.