تنظیم بازار کالاهای اساسی

بازار؛ گروه صنعت: داود چراغی استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در گفت‌وگو با بازار ضمن اشاره به اینکه پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در تنظیم بازار کالاهای اساسی و ضروری به خصوص محصولات زیرمجموعه انرژی و گندم، آرد و نان به مقوله کیفیت توجه چندانی نشده است، گفت: دولت در این بخش همواره اهداف متعالی متعددی در حمایت ارزی و ریالی تأمین (تولید و واردات) و عرضه گندم، آرد و نان وجود دارد. به طوری که حمایت از عموم مصرف‌کنندگان در دسترسی به نان ارزان، در صدر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری تنظیم بازار کالاهای اساسی دولت قرار دارد. اما در زمینه استانداردهای کیفیت نان اقدامات چندانی انجام نشده است.

وضعیت عرضه و تامین کالاهای اساسی

وی افزود: متأسفانه برخی ابزار و سیاست‌های اشتباه دولت که برای رسیدن به اهداف مدنظر همچون حمایت از تأمین و عرضه مقدار لازم انواع نان ارزان (بدون توجه به کیفیت)، موجب شده که برای بهبود و اصلاح کمیت و کیفیت محصولات مدنظر در زنجیره تأمین و عرضه گندم، آرد و نان کشور، اقدامات مناسب، مؤثر و کارایی صورت نگرفته است. از جمله اقدامات لازم در این خصوص، گسترش رقابت برای تأمین و عرضه انواع نان‌های مرغوب به قیمت مناسب به عموم مردم است.

بر همین مبنا چراغی گفت: هرچند در برخی دوره‌ها، کارهای مناسبی برای اصلاح تولید و عرضه بخشی از این محصولات انجام گرفته است؛ مثل استفاده از ابزار و روش‌های نوین در طرح‌های تولید و عرضه انواع نان‌های صنعتی و نیمه صنعتی، یا ارائه مجوز فعالیت نانوای‌های آزادپز یا امکان فعالیت تولید و عرضه انواع نان سنتی در برخی روستاها و شهرها انجام گرفت. به تبع این اقدامات رقابت در تولید و عرضه برخی نان‌ها بیشتر و استانداردهای کیفیت نان این محصولات افزایش یافتند. اما این اقدامات به مرور با تغییر نرخ ارز و یارانه این محصولات کاهش یافت.

استانداردهای پایین کیفیت نان

استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی با اشاره به استانداردهای پایین کیفیت نان نانوایی‌های سنتی گفت: بخش عمده نان مصرفی خانوار در نانوای‌های سنتی زیرمجموعه اصناف تولید و عرضه می‌شود. در رویه فعالیت‌شان مسائل و مشکلات گسترده ای وجود دارد و به استانداردهای کیفیت نان تولیدی توجه زیادی صورت نگرفته است.  درحالی که با انجام اقدامات مختصر و علمی، می‌توان با گسترش رقابت در ایجاد و فعالیت انواع نانوایی‌ها، سود فعالیت بنگاه‌های نانوایی در مناطق مختلف کشور را در توجه به کمیت و کیفیت محصولات متنوع مدنظر مصرف‌کنندگان باشد. در این حالت حتماً تولید و عرضه انواع نان با کیفیت و مطلوب افزایش و به تبع آن اشتغال نیروی کار مولد در این زنجیره افزایش خواهد یافت.

چراغی با تاکید بر اینکه مصرف‌کنندگان باید به انواع نان‌های باکیفیت و قیمت مناسب دسترسی داشته باشند، گفت: بررسی بازار بسیاری از محصولاتی که در سالیان گذشته مورد توجه سیاست‌های تنظیم بازار دولت، نبودند، نشان می‌دهد، کالاهای اساسی و ضروری در سبد مصرفی خانوارها از اهمیت بیشتری برخوردارند اما بخش زیادی از مشکلات زنجیره تأمین و عرضه نان مربوط به اقدامات غیرکارشناسی تنظیم بازار است.

اقدامات غیرعلمی تنظیم بازار کالاهای اساسی

این استاد دانشگاه گفت: متأسفانه اقدامات غیرعلمی تنظیم بازار که بیشتر در دو دهه اخیر توسط دولت برای کالاهای اساسی اعمال شده، عمدتاً از سمت عرضه منجر به کاهش تولید این محصولات شده است. در سمت تقاضا نیز عمدتاً دخالت دولت موجب افزایش تقاضا در مصرف داخلی (حتی جایگزین محصولات دیگر در تغذیه انسانی و خوراک دام و طیور) و صادرات قانونی (تبدیل به محصولات دیگر مثلاً گندم برای تولید انواع شیرینی و صنایع غذایی و صادرات آنها) و صادرات قاچاق شده است.

استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی گفت: پس اقدامات تنظیم بازار که باید با افزایش عرضه و کاهش تقاضا بهبود می‌یافت. علی‌رغم صرف مبالغ زیادی یارانه ارزی و ریالی، با کاهش عرضه و افزایش تقاضا روبرو شدند. در مقابل محصولاتی که در دستور سیاست‌های تنظیم بازار دولت قرار نداشتند، مثلاً صنایع تولید فرش ماشینی، به تبع عدم دخالت نادرست دولت، زنجیره تأمین و عرضه آن با گسترش رقابت برای جلب مشتریان داخلی و خارجی، به سمت تولید و عرضه محصولات با کیفیت بالاتر و قیمت مناسب‌تر حرکت نموده است. حتی در کالاهای اساسی، محصولاتی که کمتر با دخالت نامناسب دولت روبرو شدند، مثلاً انواع نان ماشینی و بسته بندی و نان‌های فانتزی نسبت به نان سنتی از وضعیت بهتری در زنجیره تأمین و عرضه برخوردار بودند.

تاثیر عرضه انواع علوفه بر صنعت نان

وی تصریح کرد: برای افزایش کیفیت نان‌ها در نانوایی‌های سنتی در کشور، ابتدا باید فضای رقابتی در سمت عرضه این محصولات (شکل‌گیری و فعالیت بنگاه‌ها تولید و عرضه) نان سالم، بهداشتی، متنوع و مورد تقاضا مصرف‌کنندگان برقرار شود. در سمت عرضه انواع نان در ایران با بهبود اقدامات دولت، مقدار مصرف واقعی این محصول در کشور بشدت کاهش خواهد یافت. چراکه همچنانکه اذعان گردید با اتخاذ سیاست نادرست هم عرضه و هم تقاضا برای این محصولات بشدت افزایش و به ضرر اقتصاد کشور مصرف ظاهری افزایش (تولید بعلاوه واردات منهای بذر و صادرات و ضایعات) دارد. در نتیجه با بهبود زنجیره تأمین و عرضه گندم، آرد و نان حتماً مقدار تأمین و عرضه (مصرف انسانی) کمتر از شرایط فعلی خواهد شد.

به گفته چراغی برای بهبود وضعیت تولید و استانداردهای کیفیت نان در کشور باید شرایط به افزایش عرضه و کاهش قاچاق به کشورهای دیگر منجرشود. همچنین عدم مصرف برای خوراک دام و طیور صورت پذیرد. باید توجه داشت که نان علوفه مناسبی برای دام و طیور نیست. حتماً با تأمین و عرضه انواع علوفه مورد نیاز دام و طیور هزینه بسیار کمتری به کشور از نظر کمی و کیفی وارد می‌شود. در هر حال در سالیان اخیر علی‌رغم حذف حریم صنفی (یکی از مهم‌ترین موانع گسترش رقابت) در قانون نظام صنفی (۱۳۸۲) و آئین نامه‌های اجرایی (۱۳۹۲) است.

کیفیت نان‌های سنتی در ایران

طبق گفته چراغی هنوز در برخی کسب و کارها، این موضوع کماکان اعمال می‌شود و عاملی در جهت جلوگیری از گسترش عرضه محصولات برخی کسب و کارها است. متأسفانه هنوز برخی مدیران تشکل‌های صنفی به بهانه‌های مختلف و نادر به ظایف خود عمل نمی کنند. البته در جهت منافع فعالان کسب و کار و به ضرر متقاضیان جدید کسب و کار و عموم مردم به عنوان مصرف کنندگان نان، همچنان در ارائه مجوز نانوایی به دنبال کسب رانت هستند.

استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی گفت: باید توجه داشت به تبع اهمیت زیاد زنجیره تأمین و عرضه نان در امنیت غذایی عموم مردم، علی‌رغم حذف همه موانع گسترش رقابت در بخشنامه ضوابط عمومی و اختصاصی صدور پروانه کسب نانوایی‌ها به خصوص آزادپزها (مربوط به سالیان پیش است). اما همچنان از طرق مختلف مجوز فعالیت نانوایی‌های با مشکلات گسترده و عمدتاً از طریق رانت اعطای می‌شود. بطوری که در بیشتر مناطق شهرها، رقابتی بین نانوایی‌ها به خصوص نان‌های سنتی برای توجه به کیفیت و کمیت بر اساس نظر مصرف‌کنندگان صورت نمی‌پذیرد.

زنجیره تأمین و عرضه انواع نان

وی افزود: در نتیجه در بسیاری مناطق شهرها کشور، مصرف‌کنندگان مجبور به صرف زمان و پرداخت هزینه بسیار بیشتر برای تهیه نان مدنظرشان است. در این بین حتی برای دریافت نان بی‌کیفیت هم باید در صف خرید نان منتظر بمانند.  درحالی که هم تعداد زیادی نیروی کار جوان و تحصیل کرده در رشته مرتبط با تولید و عرضه نان در کشور بیکار هستند و هم عده‌ای با گرفتن مجوز نانوایی متعدد، آنها را به قیمت بسیار گزاف به دیگران اجاره می‌دهند. بطوری که اجاره گیرندگان مجبور به کاهش کیفیت و کمیت هر قرص نان در همه مراحل آماده سازی تا پخت و عرضه نان‌ها، برای پرداخت هزینه‌های مختلف نانوایی‌ها اجاره‌ای هستند.

چراغی با اشاره به اینکه ب‌رای افزایش فضای رقابتی در همه مراحل زنجیره تأمین و عرضه انواع نان، به گونه‌ای اقدام شود که ضمن افزایش تولید در سمت عرضه (گندم، آرد و نان)، مصرف‌کنندگان قدرت انتخاب نان مورد نظرشان را با کمترین هزینه و زمان را داشته باشند، گفت: چراکه همان‌گونه که اذعان گردید، در حال حاضر عملاً ایجاد و فعالیت نانوایی (یکی از مهم‌ترین بنگاه‌ها در زنجیره تأمین و عرضه نان) که در تمام کشورها از طریق دولت ملی و محلی مجوز داده می‌شود، در ایران با رعایت حریم صنفی و زیر مجموعه اتحادیه نانوایان مجوز فعالیت داده می‌شود.

عوامل مؤثر در استانداردهای کیفیت نان

وی ادامه داد: با وجود رانت آرد ارزان، عمده بنگاه‌های فعلی چندان به رقابت برای جلب نظر مصرف‌کنندگان توجه ندارند. حال آنکه یکی از اصول اساسی ایجاد بازار رقابتی، امکان‌پذیری ورود و خروج بنگاه‌های دیگر در بازار است. درحالی‌که این امکان در ایران فعلاً میسر نیست، براین اساس بازار تولید و عرضه نان در ایران باوجود مشکلات در سمت عرضه و محدودیت گسترش تولید و عرضه نان، رقابتی نیست و همین مساله روی استانداردهای کیفیت نان تأثیر گذاشته است.

استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی درباره عوامل مؤثر در استانداردهای کیفیت نان گفت: افزایش فضای رقابتی در تولید و عرضه نان باید امکان حضور بنگاه‌های جدید که از روش‌های مطلوب و مناسب برای تولید محصولات بهتر استفاده می‌نمایند، میسر شود. براین اساس هرگونه عامل بازدارنده افزایش رقابت از جمله موانع جلوگیری از شکل‌گیری و فعالیت نانوایی‌ها بیشتر به خصوص افراد تحصیل کرده در رشته‌های مرتبط با این فعالیت، باید حذف شود.

بازرسی از تولید و عرضه نان

وی افزود: همچنین باید تنها به افرادی مجوز ایجاد نانوایی داد که استانداردهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مختلف (تدوینی توسط سازمان استاندارد کشور) مرتبط با تولید و عرضه نان را همچون ساختمان، ماشین‌آلات، فضای توقف خودرو مشتریان، امکانات بهداشتی، نیروی انسانی آموزش دیده و …، همگی را فراتر از بنگاه‌های فعلی (استانداردهای قدیمی) به خصوص در ارتباط با رعایت بهداشت و اصول سلامت در تولید، نگهداری و عرضه نان و استفاده از نیروی انسانی متخصص و تحصیل کرده را رعایت کنند.

سپس چراغی ادامه داد: همچنین به همه فعالان تولید و عرضه نان به ویژه نانوایان فعلی باید اطلاع رسانی شود. در صورت عدم توجه به نظر مصرف‌کنندگان در زمینه‌های مختلف تولید و عرضه نان، تولیدات‌شان مشتری نخواهد داشت. ضمن آنکه نانوایی‌های دارای مجوز نیز باید در زمینه دارا بودن امکانات بند ۲ به صورت مستمر و پویا بازرسی و کنترل شوند. در صورت عدم وجود این امکانات، باید ظرف زمان مشخص و محدودی این حداقل استانداردها را آماده و براساس آن فعالیت نمایند.

بررسی قیمت گذاری کالاهای اساسی

چراغی تاکید کرد: برای افزایش فضای رقابتی باید امکان تولید و عرضه نان‌های مختلف در شکل‌های بیشتری میسر شود. بدین شکل که به مرور نانوایی‌ها با توجه به استفاده از حداقل امکانات و استانداردهای بیشتر، بتوانند تنوع بیشتری از هر نان را تولید و عرضه نمایند. البته این امر به مرور با توجه به درجه‌بندی و رتبه‌بندی نانوایی‌ها انجام گیرد. اما در حال حاضر برای افزایش رقابت در تولید و عرضه نان مرغوب‌تر، برای افزایش درآمد بیشتر نانوایان به صورت مشخص با توجه به تقسیم‌بندی مناطق مختلف شهر انجام گیرد. بر این اساس که اتحادیه با کمک نهادهای پژوهشی مرتبط با تولید نان، امکان تولید و عرضه نان‌های در تنوع بیشتر آن هم با توجه به ویژگی‌های کمی، کیفی مشخص پیگیری کنند.

او افزود: درواقع قیمت‌گذاری نان با توجه به شاخص‌های بیشتری همچون مکان قرارگیری نانوایی و مواردی این چنین در دامنه‌ای مشخص انجام شود. در کل با توجه به تجربه موفق نانوایی‌های آزادپز، بهتر است هرچه سریع‌تر از طریق نهاد متولی دولتی و اتحادیه‌ها به صورت قانونی و مشخص تنوع بیشتری از نظر کمیت و کیفیت برای تولید نان در نانوایی‌ها صادر شود. در نتیجه نانوایی‌ها با کسب مجوز آموزش و آشنایی با پخت انواع نان از اتحادیه مربوطه، امکان دریافت مجوز شروع کسب و کار نانوایی‌ها از نهاد حاکمیتی تولید و عرضه انواع بیشتری نان را داشته باشند. در این بین باید طوری برنامه‌ریزی شود که حق انتخاب نان تنها توسط خریداران مشخص شود و هیچ گونه اجحافی به آنان در اجبار به خرید نان گران‌تر یا بی‌کیفیت صورت نگیرد.