اظهارات اخیر وزیر میراث فرهنگی درباره بازنگری در ضوابط حریم آثار تاریخی، موجی از نگرانی را میان کارشناسان، باستان‌شناسان و دوستداران میراث ملی برانگیخته است. در حالی‌که مسئولان از رعایت کامل ملاحظات حفاظتی در طرح جامع مرودشت سخن می‌گویند، شواهد میدانی و هشدارهای یونسکو نشان می‌دهد که تخت جمشید، یکی از نمادهای فرهنگی ایران و جهان، در معرض تهدیدهای جدی قرار دارد.

به گزارش سرمایه فردا، نتخت جمشید، فراتر از یک بنای باستانی، نماد وحدت فرهنگی و تاریخی ایران است؛ سازه‌ای که نه‌تنها اقوام ایرانی را به هم پیوند داده، بلکه در حافظه تمدنی خاورمیانه جایگاهی بی‌بدیل دارد. با این حال، سخنان اخیر وزیر میراث فرهنگی درباره نارضایتی نمایندگان از محدودیت‌های حریم آثار تاریخی و وعده بازنگری در این ضوابط، زنگ خطر را برای دوستداران میراث فرهنگی به صدا درآورده است. در کنار ساخت‌وسازهای بدون مجوز در گرگان، اکنون طرح جامع مرودشت و چالش میان شهرک مهدیه و محدوده حریم تخت جمشید، نگرانی‌ها را دوچندان کرده است. در حالی‌که برخی مسئولان از رعایت کامل ضوابط حفاظتی خبر می‌دهند، اظهارات متناقض، بی‌اطلاعی مدیران محلی، و هشدارهای رسمی یونسکو نشان می‌دهد که این میراث جهانی در نقطه‌ای حساس از تاریخ خود ایستاده است. این گزارش، روایت تنش میان توسعه شهری و صیانت از میراثی است که نام ایران را در حافظه جهانی ثبت کرده است.

ساخت و ساز در حریم تخت جمشید خبرساز

اما این اولین بار نبود که موضوع ساخت و ساز در حریم تخت جمشید خبرساز شده بود.  حدود یک سال قبل تیز برخی فعالان میراث فرهنگی از شکسته شدن حریم تخت جمشید خبر دادند و گفتند “حریم درجه یک و ممنوعۀ میراث جهانی پارسه یا همان تخت جمشید به بهانۀ توسعۀ گردشگری شکسته شده است”.

طبق گفته سیاوش آریا، کنشگر و پژوهشگر میراث فرهنگی، داستان از کارخانۀ سنگ‌شکن و معدن‌کاوی گسترده در دامان کوه مهر (رحمت) و حریم درجه دو میراث جهانی پارسه (تخت جمشید) آغاز شد که با سرپیچی از ضابطه و قانون‌های میراث فرهنگی پس از چندین سال، آغاز به کار کرده است و به تازگی هم در حریم درجه یک و ممنوعۀ یادگار هخامنشیان و به بهانۀ توسعۀ گردشگری در ورودی پارسه، دو ساخت‌وساز نزدیک به هم در حال انجام است.

همان تاریخ اما محمد ثابت اقلیدی ـ مدیرکل میراث استان فارس در پاسخ به این موارد گفت: کلیات طرح در شورای فنی استان به تصویب رسیده و قرار است سازه به صورت پرتابل (قابل جابه جایی) باشد و پروژه از سوی شرکتی کاملا دولتی و در زمینی دولتی اجرا می‌شود و هیچ مالکیت و انتفاع شخصی در آن وجود ندارد.

با این حال ادعای عبداللهی از آنجهت باعث ایجاد حساسیت شده است  که زمین‌های زراعی اطراف شهرک مهدیه، که بخشی از کمربند حفاظتی تخت جمشید، نقش رستم، نقش رجب و شهر استخر محسوب می شوند، سال‌هاست که زیرذره بین سودجویانی هستند که برای تغییر کاربری به تجاری کمین کرده اند! این در وضعیت در حالی بر منطقه حاکم است که در سال ۱۳۹۰، ضوابطی برای ممنوعیت تغییر کاربری اراضی کشاورزی در حریم درجه دو تخت جمشید وضع شد تا از توسعه شهری به سمت این مجموعه جهانی جلوگیری شود.

حالا اما بنا برادعای عبداللهی تنها ۹۰ هکتار از شهرک مهدیه، که سال‌هاست مسکونی شده و خدمات شهری دریافت می‌کند، در حریم درجه دو قرار دارد و هیچ محدوده جدیدی به طرح توسعه اضافه نشده است. در همین راستا محمدرضا زارعی، شهردار مرودشت، نیز گفته  که این ۹۰ هکتار پیش‌تر شکل گرفته و شورای عالی شهرسازی با حضور نماینده میراث فرهنگی، آن را به محدوده شهری الحاق کرده است. وی افزود که در این محدوده، ساخت‌وساز تا ارتفاع ۸.۵ متر مجاز بوده و هیچ توسعه جدیدی رخ نداده است.

وقتیکه سخنان وزیر، حاشیه ساز می شود

ولی چرا با وجود تکذیب های مسئولان، باز هم دوستداران نقاط تاریخی نگران هستند؟ دلیل آن شاید تا حدودی به اظهارات وزیر میراث فرهنگی بر گردد. وزیر میراث‌فرهنگی در جلسه رأی اعتمادی خود رسما گفته بود: بیش از ۹۰ درصد نمایندگان از ایجاد محدودیت حرایم [آثار تاریخی]ناراضی هستند. ما قول می‌دهیم که حتماً یک بازنگری در ضوابط حرایم در سراسر کشور داشته باشیم. نمی‌شود قانونی وضع کنیم که ۹۰ درصد نمایندگان از آن ناراضی باشند.»

همچنین وی روز شنبه، ۲۶ مهرماه، نیز در اظهارتی گفت : «میراث‌فرهنگی نه‌تنها مانع توسعه نیست، بلکه زمینه‌ساز رشد فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی کشور است. اگر به‌درستی از این سرمایه ملی بهره‌گیری کنیم، می‌تواند به موتور محرک توسعه پایدار تبدیل شود.»

این سخنان کافی بود تا کارشناسان و برخی از نمایندگان مجلس و البته علاقمندان تمدن و آثار تاریخی کشور دربرابر آن موضوع گیزی کرده و هشدار دهند. چرا که آنها معقتد بودند که با این دست فرمان احتمالا به زودی قرار است ساخت و سازهای منفعت زایی در حرایم نقاط باستانی آغاز شود. رویه ای که به نظر می رسد با  ساخت سازهای بدون مجوز در گرگان و محوطه‌های باستانی آن آغاز شده و حالا به آثار شاخصی مثل پاسارگاد و تخت‌جمشید ‌رسیده است!.

دلیل اهمیت جهانی تخت جمشید

تخت جمشید فقط یک سازه باستانی نیست بلکه مرکز ثقل فرهنگی ایران و حتی خاورمیانه محسوب می شود که از اهمیتی غیرقابل وصف برخوردار است. دکتر علیرضا عسکری چاوردی ــ باستان شناس و استاد دانشگاه شیراز در پاسخ به چرایی اهمیت تخت جمشید می گوید: تخت جمشید نظام معرفتی ایرانیان است که بنیان آن بر هنر، صلح و دوستی بنا شده است. نخستین بنای کلاسیک جهانی در تاریخ و تمدن بشر است که درست برای صلح با زبان هنر بنا شده است.

وی با ذکر اینکه بازتاب هنری و فرهنگی تخت جمشید در پیوند با مردمان خاورمیانه در دوره هخامنشی نهادینه شد می افزاید: همین امر، تداوم انسجام فرهنگی ایران بزرگ را در دوره های بعد رقم زد. در ساخت تخت جمشید عناصر هنری خاورمیانه باستان بکار گرفته شد و اسلوب های هنری آن با حفظ انسجام ملّی بر مبنای فرهنگ تاریخی قلمرو ارضی هخامنشیان بنیان نهاده شد به گونه ای که تا به امروز نه تنها مردم ایران بلکه جوامع انسانی خاورمیانه باستان نسبت خود را با هسته مرکزی آن فرهنگ یعنی تخت جمشید جستجو می کنند.

به گفته این استاد دانشگاه، تخت جمشید نه تنها اقوام سرزمین امروز ایران را به هم گره زده است بلکه پیوند دهنده انسجام ارضی سرزمین ایران در دوره باستان بوده است. این پیوند و انسجام ارزشمند است زیرا با زبان هنر با وحدت ایران فرهنگی در طول تاریخ امتداد یافته است. مردمان چهارگوشه ایران امروز در آذربایجان، سیستان و بلوچستان، خراسان و خوزستان همه تخت جمشید را متعلق به خود می دانند زیرا با تخت جمشید در تاریخ پیوند دارند.

وی درنهایت نتیجه می گیرد که به همه این دلائل باید با جان و دل از تخت جمشید مراقبت، محافظت و نگهداری کرد چرا که ایده شکل گیری ایران نوین در مفهوم نام و نشان تخت جمشید نهادینده شده است. به بیانی، تخت جمشید یعنی ایران،  مردم ایران و سرزمین کهنسالی که خود ریشه های وحدت ارضی، ملّی، قلمرویی و تنوّع فرهنگی مردم ایران را بهم پیوند زده است.

چالش بین شهرک نشینان و تخت جمشید

بررسی‌ها نشان می‌دهد آنچه اسفندیار عبداللهی به‌عنوان ثمره «ماه‌ها پیگیری مستمر و رایزنی‌های فشرده» خود به مردم ارائه کرده است، همان طرحی است که چند سالی است روی میز مدیریت شهری مرودشت مانده بود.

اما چالش بین شهرک مهدیه و تخت جمشید چیست؟ به گفته کارشناسان، این شهرک که در دهه ۷۰ در محدوده حریم تخت‌جمشید ساخته شده است، در حوزه توسعه و ساخت‌وساز باید طبق ضوابط میراث جهانی عمل کند. درواقع، نقشه ارائه‌شده مربوط به وعده چند دهه‌ای مسئولان مرودشت مبنی‌بر الحاق این شهرک به محدوده شهری با هدف دریافت خدمات جاری شهرداری است. اما طبق توضیح محمدجواد جعفری مدیر پایگاه تخت‌جمشید؛ «کل محدوده شهرک مهدیه و محور‌های اطراف آن حدود ۱۰۰ هکتار است که شامل ۴۰ هکتار شهرک اصلی و ۶۰ هکتار محور‌های اطراف آن می‌شود. این محدوده به‌طور کامل فریز شده و هیچ‌گونه توسعه و ساخت‌وساز جدیدی در آن مجاز نیست. زمین‌های خالی این شهرک، حدود ۳۰ هکتار است و تنها برای کاربری‌های گردشگری قابل استفاده‌اند. هرگونه تغییر کاربری یا ساخت‌وساز باید با هماهنگی استانداری و تأیید شورای حرایم، متشکل از کارشناسان میراث‌فرهنگی، پایگاه تخت‌جمشید و اداره‌کل میراث‌فرهنگی انجام شود.» از سویی به گفته مردم این شهرک، این نقطه جمعیتی به‌دلیل قرارگیری در خارج از محدوده شهری مرودشت، خدماتی از قبیل جمع‌آوری پسماند و بهسازی معابر را از شهرداری دریافت نمی‌کند و همین موضوع نیز بباعث تشدید چالش میان این شهرک و مدیریت شهری مرودشت شده است.

وی همچنین از تدوین طرح جامع مرودشت اظهار بی اطلاعی کرده و گفته بود: اگر قرار بود چنین طرحی تدوین شود حتما باید به ما هم اطلاع داده می شد تا در جلسات آن حضور پیدا کنیم!

شواهدی که نشان از خطر دارند

برخلاف گفته مدیر پایگاه تخت جمشید، هم طرح جامع مرودشت آماده شده و هم به نظر می رسد قرار است ساخت و سازهای جدیدی در این محوطه رخ دهد. همان طور که فرهاد عزیزی زلانی، مدیرکل پایگاه‌های ملی و جهانی گفته است: «در بازنگری طرح جامع شهر مرودشت، تمامی ضوابط و ملاحظات حفاظتی بدون تغییر لحاظ شده است. در این طرح علاوه‌بر تصویب حذف کاربری‌های نامتناسب، عمده کاربری‌های این بخش به عنوان پشتیبان خدمات گردشگری در نظر گرفته شده است» موضو عی که نشان می دهد ساخت و سازهایی در شرف انجام است!

در همین زاستا، بهزاد مریدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس نیز گفته است: «اقدامات حفاظتی و نظارتی با دقت کامل در جریان است و هیچ تهدیدی متوجه این اثر تاریخی نیست.»

در این میان به نظر می رسد باستان شناسان نیز که تنها مستنداتشان حرفهای مسئولان باشد، معتقدند که «اگر» آنچه متولیان می گویند، درست باشد، جای نگرانی نیست. صدیقه شیروانی، باستان شناس شیرزای در این خصوص به «هفت صبح» می گوید: تا جایی که ما از بنیاد مسکن فارس و شهرداری و میراث پیگیری کرده ایم، به نظر نمی رسد جای نگرانی وجود داشته باشد.

گرچه وی حاضر نیست توضیح بیشتری در مورد جزئیات این طرح و استدلالش در مورد بی خطر بودن آن بدهد!

از سویی دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری به عنوان عالی ترین نهاد تصمیم گیری در مورد تدوین و تصویب طرح های جامع شهری، بی شک نقشی کلیدی در رد یا تصویب طرح یاد شده دارد. با این وجود احمد نیکخواه‌ نائینی مدیرکل دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری خبر از تصویب نهایی این طرح داده و مدعی شده که در آن تمامی ملاحظات میراثی برای حفظ و صیانت از تخت جمشید رعایت شده است.

به گفته وی تخت جمشید دارای عرصه، حریم درجه‌یک، حریم درجه‌ ۲ و حریم درجه‌ ۳ است. مرز این حرایم از وزارت میراث‌فرهنگی اخذ و در طرح جامع شهر مرودشت منعکس شد و بر همین اساس تمامی عرصه و حریم درجه یک در خارج از محدوده شهر واقع شده است. ضمن آنکه درجریان تصویب طرح جامع مرودشت، وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری حضور داشته و این طرح با تایید آنها تهیه شده است.

این درحالی‌است که در روز‌های ابتدایی انتشار خبر «محمدجواد جعفری»، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت‌جمشید، گفته بود که از این موضوع اطلاع ندارد و مدعی شده بود؛  « هر اتفاقی قرار باشد بیفتد، باید روند استعلام را طی کند و هنوز چیزی از ما استعلام نشده است. ضوابط حریم مشخص است و این‌طور نیست که هر کجا به حریم شهر مرودشت اضافه شود، تخت‌جمشید اتفاقی برایش بیفتد.

ادامه نگرانی یونسکو

تا اینجای کار به نظر می رسد با توجه به اظهارات مسئولان، همه چیز روبراه است و خطری تخت جمشید را تهدید نمی کند. اما پاسخ حسن فرطوسی دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران به «هفت صبح» نشان می دهد که هنوز هم نگرانی های جدی در این زمینه به قوت خود باقی است. وی در پاسخ به سوالی در مورد اقدامات یونسکو در مورد احتمال خارج شدن تخت جمشید از فهرست آثار ثبت شده یونسکو می گوید: از همان ابتدای طرح این موضوع پیگیر ماجرا بودیم. موضوع به قدری مهم است که تاکنون سازمان جهانی یونسکو سه نامه هشدار در این زمینه به ایران داده است. ما هم در تابستان سفری به آنجا داشتیم و از نزدیک وضعیت را بررسی کردیم.

وی در مورد نتیجه بررسی های کمیته ملی یونسکو در ایران نیز می گوید: همانطور که می دانید کمیسیون امکان ورود مسنقیم به اینگونه موارد را  ندارد، اما هشدارهای لازم را به‌صورت مکتوب صادر کرده‌ایم و بر ضرورت بررسی کارشناسی این موارد تأکید داریم. همچنین از وزارت میراث فرهنگی و همچنین استانداری فارس خواسته ایم تا موضوع حریم آثار تاریخی را پیگیری کنندو مستندات کارشناسی خود را ارائه دهند و منتظر پاسخ آن هستیم. ولی همین جا اعلام می کنم که  ما هم در کنار سازمان جهانی یونسکو به شدت نگران سرنوشت تخت جمشید هستیم و با جدیدیت آن را پیگیری می کنیم.

با این حساب به نظر می رسد باید حالا منتظر پاسخ های مسئولان به یونسکو و اعلام نتیجه قطعی از سوی آنها باشیم. تصمیمی که می تواند حکم باقی ماندن یا خروج این اثر کم بدیل جهانی از لیست آثار ملی را داشته باشد!.