جمعه ۳۰ آبان ۱۴۰۴
خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها نه تنها سندی تاریخی درباره فدک، بلکه متنی جامع در عرصه‌های معرفتی، اجتماعی و سیاسی است. این خطبه با نقد رفتار مردم پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، هم جایگاه آنان در تحولات اجتماعی را می‌ستاید و هم هشدار می‌دهد که شتاب‌زدگی در پذیرش باطل و چشم‌پوشی از زشتی‌ها می‌تواند جامعه دینی را به انحراف بکشاند.
به گزارش سرمایه فردا، حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها خطبه‌ای دارند که در منابع معتبر از قرن سوم هجری به بعد نقل شده و صحت صدور آن مورد تردید قرار نگرفته است. این خطبه به دلیل ایراد شدن در واکنش به ماجرای غصب فدک، به «خطبه فدکیه» شهرت یافته است. در برخی منابع کهن، نام دیگری نیز برای آن ذکر شده و از آن با عنوان «خطبه اللّمه» یاد شده است. علت این نام‌گذاری آن است که ابن ابی‌طَیفور در کتاب بلاغات النساء هنگام نقل این خطبه، توضیح می‌دهد که حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پس از شنیدن خبر تصمیم درباره فدک، به سوی مسجد حرکت کردند و گروهی از زنان سرشناس مدینه و اطرافیان ایشان همراه بودند. همین همراهی جمعی، سبب شد این خطبه به «اللّمه» نیز شناخته شود.
این خطبه در حقیقت دایرهالمعارفی ارزشمند از مباحث معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی، پیامبرشناسی، امامت‌شناسی و فلسفه احکام است. افزون بر این، گنجینه‌ای از آموزه‌های اجتماعی و بنیان‌های تفکر اجتماعی اسلامی مطابق با مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام در آن نهفته است. بخشی از خطبه به‌طور مشخص به موضوع فدک و استناد حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها به آیات قرآن در دفاع از حق خود می‌پردازد و گفت‌وگویی میان ایشان و خلیفه اول شکل می‌گیرد. این بخش از نظر حقوقی و قرآنی اهمیت ویژه‌ای دارد.
اما خطبه فدکیه تنها به مسئله فدک محدود نمی‌شود. این متن، نقدی جدی بر رفتارهای سیاسی و اجتماعی پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است و به همین دلیل، نقشی هویت‌بخش برای شیعه ایفا می‌کند. فدک در این نگاه، صرفاً یک زمین یا مزرعه نیست، بلکه نمادی از پایبندی به دین، آموزه‌های قرآنی و احکام نبوی است. از همین رو، مسئله فدک در طول تاریخ برای شیعه جنبه‌ای هویتی داشته و خطبه فدکیه به عنوان سندی ارزشمند باقی مانده است.
برخی از مراجع معاصر نیز تأکید کرده‌اند که به جای پرداختن صرف به مناسک شکلی در ایام فاطمیه، باید مجالس عزای حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها را با نشر فضایل ایشان پرشور برگزار کرد؛ زیرا اگر مناسک از محتوا جدا شود، کارکردی نادرست پیدا خواهد کرد. خطبه فدکیه ظرفیت آن را دارد که سال‌ها موضوع بحث و بررسی قرار گیرد و ابعاد مختلف آن در دهه‌های فاطمیه گشوده شود.
یکی از مهم‌ترین مضامین خطبه، آموزه‌های اجتماعی است. حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در این خطبه هم مردم را ستایش می‌کنند و هم نکوهش. در بخشی می‌فرمایند: «أَنْتُمْ مَعاشِرَ الْمُسْلِمِینَ نُصَّبُ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ وَ حَمَلَتُهُ»؛ یعنی شما بندگان خدا هستید، حاملان دین و رسانندگان پیام الهی به دیگر سرزمین‌ها. این ستایش نقش مردم در گسترش دین را برجسته می‌کند.
اما در دو بخش دیگر، ایشان مردم را نکوهش می‌کنند. نخست در آغاز خطبه، جایی که می‌فرمایند: «قرآنی که نزد شماست نشانه آشکار است، اما شما آن را پشت سر انداختید.» و بار دیگر خطاب می‌کنند: «مَعاشِرَ الْمُسْلِمِینَ أَالمُسْرِعَهُ إِلَى الْبَاطِلِ الْمُغْضِیَهُ عَلَى الْقَبِیحِ»؛ ای مسلمانان، شما شتابان به سوی باطل می‌روید و بر زشتی‌ها چشم می‌پوشید.
این بیان حضرت، به نقش سلبی مردم در تحولات اجتماعی اشاره دارد. در حالی که نقش ایجابی مردم در ایجاد تحول بارها مورد تأکید قرار گرفته، کمتر درباره نقش منفی آنان سخن گفته شده است. حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها هشدار می‌دهند که اگر مردم همراهی مناسبی با آرمان‌ها نداشته باشند، می‌توانند دستاوردهای بزرگ را نابود کنند. آموزه‌های دینی همچون رودخانه‌ای پرآب هستند، اما اگر به بیابانی شن‌زار برسند، ممکن است محو شوند و اثری از آبادانی باقی نماند.
نخستین ویژگی نکوهش‌شده، «المُسْرِعَهُ إِلى قِیلِ الباطِلِ» است؛ یعنی شتاب‌زدگی در پذیرش سخنان باطل. چه آن را «قِیل» بخوانیم یا «قَبول»، مقصود سخنان و گفته‌های نادرست است. این هشدار نشان می‌دهد که مردم نباید بی‌درنگ سخنان باطل را بپذیرند یا آن‌ها را معیار درستی و نادرستی قرار دهند. حتی پخش کردن چنین سخنانی، بدون پذیرش آن، می‌تواند به رواج باطل و عادی‌سازی زشتی‌ها کمک کند.
ویژگی دوم، «المُغْضِیَهُ عَلَى الْقَبِیحِ» است؛ یعنی چشم‌پوشی از زشتی‌ها. این رفتار، جامعه را به سوی انحراف می‌کشاند و قبح گناهان را می‌ریزد. گاه حتی مطرح کردن سخن باطل به عنوان یک «گزینه دیگر» و اعتبار بخشیدن به آن، نوعی مرجعیت دادن به باطل است. این همان خطری است که حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در خطبه فدکیه هشدار می‌دهند؛ خطری که همچنان در جوامع معاصر نیز مصداق دارد.
خطبه فدکیه حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها سندی تاریخی و معرفتی است که هم حقانیت ایشان در ماجرای فدک را نشان می‌دهد و هم نقدی جدی بر رفتار مردم و حاکمان پس از رحلت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است. این خطبه با بیان نقش ایجابی و سلبی مردم، هشداری جاودانه درباره خطر شتاب در پذیرش باطل و چشم‌پوشی از زشتی‌هاست؛ هشداری که همچنان برای جامعه امروز آموزنده و راهگشاست.
بی‌تفاوتی در برابر باطل، پایین‌ترین مرحله از انحراف اجتماعی است؛ مرحله‌ای که در آن سخن نادرست در جامعه پخش می‌شود و افراد هیچ واکنشی نشان نمی‌دهند، گویی وظیفه‌ای ندارند که در حد توان و قلمرو نفوذ خود، در برابر آن بایستند. این عادی‌سازی، هرچند ساده به نظر می‌رسد، اما در حقیقت میدان دادن به باطل است و یکی از آفات رایج توده مردم محسوب می‌شود. وقتی سخن باطل نقد نشود، طرد نگردد و به منابع معتبر برای تشخیص حق و باطل عرضه نشود، زمینه برای رواج آن فراهم می‌شود.
البته عوامل متعددی در شکل‌گیری چنین وضعیتی دخیل‌اند؛ نخبگان و خواص نقش دارند، اما نمی‌توان همه تقصیر را بر گردن آنان گذاشت. خودِ مردم نیز جایگاهی دارند و مخاطب امر و نهی الهی‌اند. در نهج‌البلاغه، امیرالمؤمنین علیه‌السلام بارها اهل کوفه را به‌طور مستقیم مورد خطاب قرار داده و آنان را به دلیل بی‌تفاوتی و سستی نکوهش کرده‌اند. این نشان می‌دهد که توده مردم، در کنار خواص و ساختارهای حکومتی، می‌توانند در انحراف جامعه سهم داشته باشند.
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در خطبه فدکیه، علاوه بر نکوهش شتاب‌زدگی در پذیرش سخنان باطل، به نکته دیگری نیز اشاره می‌کنند: «المُغْضِیَهُ عَلَى الْفِعْلِ الْقَبِیحِ»؛ یعنی چشم‌پوشی و بی‌اعتنایی نسبت به کردارهای زشت و زیان‌بار. واژه «یُغضی» به معنای چشم فروبستن است؛ همان سر به زیر انداختن و بی‌توجهی که در برابر منکرات اجتماعی رخ می‌دهد. این ویژگی، در حقیقت ترک امر به معروف و نهی از منکر است.
حضرت در آغاز خطبه، فلسفه امر به معروف و نهی از منکر را یادآور می‌شوند و حتی در برخی نسخه‌ها دو فلسفه متفاوت برای این دو واجب ذکر می‌کنند. این نکته نشان می‌دهد که بی‌توجهی مردم به منکرات، نه تنها یک ضعف اخلاقی، بلکه یک انحراف اجتماعی است که می‌تواند مسیر جامعه را تغییر دهد. نمونه روشن آن را در تاریخ معاصر می‌توان دید؛ در روزهای انقلاب اسلامی، واکنش عمومی مردم به مظالم رژیم پهلوی بود که حرکت اجتماعی را آفرید. اگر مردم در برابر آن ستم‌ها بی‌تفاوت می‌ماندند، هیچ تحول بزرگی رخ نمی‌داد.
بی‌تفاوتی مردم نسبت به کاستی‌ها و منکرات، نتیجه‌ای جز کنار گذاشتن قرآن و نادیده گرفتن تعالیم آشکار آن ندارد. حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با ذکر این دو نمونه، نشان می‌دهند که توده مردم نیز می‌توانند در انحراف جامعه نقش داشته باشند. پیام خطبه برای ما این است که هر فرد باید به سهم خود بیندیشد: آیا من در برابر افعال قبیح واکنش نشان داده‌ام یا سکوت کرده‌ام؟ آیا در رواج سخن باطل یا عادی‌سازی فرهنگ نادرست نقشی داشته‌ام؟
این مسئولیت جمعی در قرآن و روایات با تعبیر «عام استغراقی» بیان شده است؛ یعنی هر فرد به‌طور مستقل مخاطب است و نمی‌تواند وظیفه خود را به دیگری واگذار کند. همان‌گونه که نماز بر عهده تک‌تک افراد است و جماعت جایگزین آن نمی‌شود، مقابله با باطل نیز وظیفه‌ای فردی و همگانی است.
بنابراین، سخن حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها تنها خطاب به یک نهاد یا وزارت‌خانه خاص نیست؛ بلکه همه سطوح جامعه را دربرمی‌گیرد. منِ شهروند باید نخست به خود بنگرم و ببینم آیا در عمل به وظیفه کوتاهی کرده‌ام یا نه. نهادهای تصمیم‌گیر و سیاست‌گذار نیز باید در سطح خود به مسئولیتشان توجه کنند. این نگاه چندلایه، همان چیزی است که خطبه فدکیه به ما می‌آموزد: مسئولیت اجتماعی در برابر باطل، وظیفه‌ای همگانی است و بی‌تفاوتی در هر سطحی، زمینه‌ساز انحراف و سقوط جامعه خواهد بود.
تمام حقوق برای پایگاه خبری سرمایه فردا محفوظ می باشد کپی برداری از مطالب با ذکر منبع بلامانع می باشد.
سرمایه فردا