یکشنبه ۲۵ آبان ۱۴۰۴
راه‌اندازی کاروان‌های زیارتی-تفریحی با هزینه‌های نجومی، تجربه‌ای تازه اما بحث‌برانگیز در سفرهای مذهبی ایران است. این طرح، در حالی که برخی آن را نوآوری در خدمات زیارتی می‌دانند، از سوی منتقدان به‌عنوان نشانه‌ای از کالایی‌شدن معنویت و تعمیق شکاف طبقاتی در دسترسی به خانه خدا نقد می‌شود.
به گزارش سرمایه فردا، در آبان ۱۴۰۳، سازمان حج و زیارت نخستین کاروان «عمره تفریحی» را به سرزمین وحی اعزام کرد؛ سفری ترکیبی از زیارت و سیاحت که با اقامت در هتل‌های لوکس، حمل‌ونقل تشریفاتی و تورهای تفریحی همراه است. این تجربه جدید، بازتابی از تغییرات اجتماعی و اقتصادی در ایران و تحولات گردشگری عربستان سعودی است. اما در کنار جذابیت‌های رفاهی، پرسش‌های جدی درباره عدالت، معنویت و فلسفه حج برانگیخته است؛ پرسش‌هایی که نشان می‌دهد زیارت خانه خدا امروز در تقاطع سنت و تجدد قرار گرفته و بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازاندیشی در معنا و کارکرد خود است.
در آستانه دهه چهارم قرن پانزدهم هجری شمسی، سازمان حج و زیارت ایران گامی نوین در عرصه سفرهای زیارتی برداشته است. این نهاد با راه‌اندازی «عمرهٔ تفریحی»، نخستین کاروان «زیارتی-تفریحی» را در تاریخ ۱۰ آبان ۱۴۰۳ به سرزمین وحی اعزام کرد. این اقدام، گرچه ابتکاری در الگوی سفرهای مذهبی محسوب می‌شود و بازتابی از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در جامعه ایران و نیز تحولات اخیر عربستان سعودی است اما، با انتقادهایی هم از سوی شهروندان و جامعه شناسان همراه بوده وهست.منتقدانی که معتقدند اینگونه سفرها نه تنها ماهیت حج به عنوان یک سفر معنوی ساده را زیر سوال می برند که نشانی از نفوذ فاصله طبقاتی حتی در معتبرترین مراسم عبادی و مذهبی جهان می باشند. این گزارش با نگاهی همه‌جانبه، به واکاوی ابعاد مختلف این پدیده می‌پردازد.
بر اساس آخرین اطلاعات منتشر‌شده، این سفرهای جدید مذهبی دارای ویژگی‌های متمایزی هستند، ترکیبی از زیارت و سیاحت. یعنی برخلاف سفرهای سنتی عمره که عمدتاً بر اجرای مناسک بی ریای حج متمرکز بودند، این کاروان‌ها به‌صراحت تجربه سفر لوکس و لاکچری به عربستان جدید را به عنوان بخشی از خدمات خود معرفی می‌کنند.
یکی از بخش های جذاب این سفر رویایی و باشکوه، اسکان و پذیرایی لوکس و اقامت در هتل‌های ۴ ستاره با خدمات «بوفه باز» و حذف سیستم «فیش» _در سفرهای سنتی برای وعده‌های غذایی صادر می‌شد_ نشان از ارتقای سطح رفاهی سفر به سرزمین وحی دارد. حتی در این نوع تجربه جدید سفر، حمل‌ونقل زورا نیز کاملا متمایز از روش های رایج است و به جای استفاده از اتوبوس‌های بزرگ ۴۰ نفره، زائران با خودروهای لوکس و تشریفاتی گران قیمت به زیارت خانه خدا می‌روند و از امکانات این خودروها برای بازدید از اماکن تاریخی و تفریحی در شهرهایی مانند جده، طائف و خیبر نیز بهره می‌برند.
یکی دیگر از ویژگی‌های بارز این سفر، حذف ساختار سنتی کاروان های اعزام به خانه خداست، یعنی این سفرها در گروه‌های کوچک ۱۰ نفره و بدون حضور روحانی و مدیر کاروان اجرا می‌شوند. این امر، نشان‌دهنده حرکت به سمت شخصی‌سازی و کاهش کنترل‌های سازمانی مرسوم است که در سفرهای سنتی الزام جدی دارند.
درباره هزینه سفر این مسافران لاکچری نیزبررسیها نشان می دهد که هزینه این سفرها برای هر نفر بین ۱۳۰ تا ۱۵۰ میلیون تومان برآورد شده که تقریباً دو برابر هزینه سفر عمره عادی _ که حدود ۵۰ تا ۶۵ میلیون تومان_ است. اما مانند هر تور سیاحتی و زیارتی، این رقم ها نیز فقط شامل هزینه های حمل و نقل و جابجایی و هتل است و مسافران برای شرکت در تورهای بازدید از نقاط تفریحی و دیدنی و گردشگری سرزمین وحی، آنهم با خودروهای لوکس، و یا خرید های مازاد خود، باید هزینه هایی جداگانه را بپردازند. هزینه هایی که به گفته یکی از مسافرانی که در این تور شرکت کرده، باعث می شود با توجه به قیمت «ریال سعودی» و کم ارزش بودن تومان در برابر آن، این سفر برای هر مسافر از ما بهتران، حداقل چیزی حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون تومان آب بخورد!
در این نوع سفر مذهبی – تفریحی هدف‌گذاری بیشتر سمت و سوی اقشار خاص و مرفه است، سفری معنوی با قیمتی معادل دو برابر عمره معمولی. محمد عمرانی، کارشناس مسائل اقتصادی در گفت و گو با هفت صبح، می گوید:«این سفرها به وضوح جامعه هدفی خاص و دارای قدرت مالی بالاتر را نشانه رفته است. این امر می‌تواند نشان‌دهنده شکاف اقتصادی در جامعه و تلاش نهادهای مرتبط برای جذب سرمایه از قشر پردرآمد باشد.»
وی درباره چندبخشی شدن هزینه‌های سفر معنوی خانه خدا در این روش جدید می گوید:«جدا بودن هزینه بازدیدهای تفریحی، امکان کنترل هزینه برای زائران و همچنین انعطاف‌پذیری بیشتر در ارائه خدمات را فراهم می‌کند، اما از سوی دیگر می‌تواند بار مالی پیش‌بینی‌نشده‌ای به زائران تحمیل کند. هرچند به نظر می‌رسد این طرح می‌تواند منبع درآمد جدیدی برای سازمان حج و زیارت و دفاتر زیرمجموعه آن باشد و در عین حال، همکاری با بخش خصوصی در حوزه حمل‌ونقل و هتل‌داری را گسترش دهد.»
این پدیده نو ظهور نشان می‌دهد که برای بخشی از جامعه، «زیارت» تنها یک تکلیف دینی نیست، بلکه یک «تجربه» شخصی است که باید با حداکثر آسایش و امکانات همراه باشد. این امر، با روندهای جهانی در حوزه «گردشگری مذهبی لوکس» همسو شده است.حذف روحانی و مدیر کاروان از این نوع سفرها، به معنای کاهش نقش این نهادها به عنوان واسطه معنوی و مدیریتی است. زائر در این مدل، بیشتر یک «مشتری» است تا یک «عضو کاروان» که نیاز به راهنمایی و نظارت دائم داشته باشد. علاوه بر این ما شاهد تعریف جدیدی از «ارزش» در سفر زیارتی هستیم؛در این الگو، ارزش تنها در اجرای مناسک خلاصه نمی‌شود، بلکه کیفیت اقامت، نوع حمل‌ونقل و امکان گشت‌وگذار نیز به مولفه‌های مهمی تبدیل شده‌اند.
این اقدام سازمان حج را می‌توان پاسخی به سیاست‌های درهای باز عربستان سعودی تحت حکمرانی محمد بن سلمان دانست. عربستان با توسعه پروژه‌های عظیم گردشگری مانند «NEOM» و تسهیل قوانین، به دنبال جذب هرچه بیشتر گردشگر بین‌المللی است.
بدون تردید توسعه اینگونه سفرهای ترکیبی، عملاً به عادی‌تر شدن روابط فرهنگی و اقتصادی بین مردم دو کشور کمک می‌کند، حتی اگر روابط سیاسی در سطح کلان کماکان با چالش مواجه باشد.
در واقع با ارائه چنین خدماتی، سازمان حج به طور مستقیم با دفاتر مسافرتی خصوصی که پیشتر اقدام به برگزاری تورهای مشابه می‌کردند، وارد رقابت شده است.
در حالی که سازمان حج و زیارت، در این مدل جدید سفرهای لوکس ۱۵۰ میلیون تومانی را به شهروندان عرضه می‌کند، باید پرسید سرنوشت آن هزاران زائر باورمندی که بیش از ۲۰ تا ۲۵ سال است، با دریافت «فیش عمره» و با امیدی راسخ در نوبت اعزام به خانه خدا نشسته‌اند، چیست؟
این یک تضاد آشکار، عمق یک تبعیض طبقاتی ساختاری را در دسترسی به یک فرصت معنوی عریان می‌سازد. از یک سو، عده‌ای می‌توانند با پرداخت مبلغی گزاف، بدون طی هیچ صف انتظاری، مستقیماً و به شکل لاکچری و با بالاترین استانداردهای رفاهی و خدماتی به سرزمین وحی سفر کنند. از سوی دیگر، عده‌ای که گاه تمام عمر خود را در انتظار این سفر سپری کرده‌اند، هنوز چشم‌به‌راه دریافت یک دعوتنامه ساده هستند.
سید رسول طباطبایی، فعال مدنی در گفت و گوی اختصاصی با هفت صبح این سیاست را عملاً دو مسیر کاملاً مجزا برای زیارت خانه خدا می‌داند:«یکی مسیر طلایی «پول‌محور» برای آنان که توانایی مالی مناسبی دارند و زیارت خانه خدا برای آنان یک کالای لوکس و در دسترس است و دیگری مسیر سنتی برای دیگران_ طبقات متوسط و روبه پایین جامعه_ که زیارت کعبه و رفتن به سرزمین وح برای آنانی یک آرزوی دست‌نیافتنی و معلق در چرخه اداری و نوبت‌های چندده‌ساله است.»
وی تصریح می کند:« قرار گرفتن در این وضعیت، پرسش‌های بنیادینی را درباره عدالت در توزیع فرصت‌های معنوی و کارکرد اصلی سازمان حج و زیارت به عنوان متولی تسهیل سفر برای همه آحاد جامعه ایجاد می‌کند. آیا می‌توان پذیرفت که معیار «ثروت و توان مالی افراد» بر معیارهای دیگری چون «قدمت انتظار» یا «اولویت‌های سنی و اجتماعی» پیشی بگیرد؟»
بی‌تردید، این نوآوری سازمان حج را می‌توان پاسخی به تحولات منطقه‌ای و داخلی خواند. از یک سو، عربستان سعودی در دوران «محمد بن سلمان» با پروژه‌های عظیم گردشگری مانند «نیوم» و تسهیل قوانین، درهای خود را به روی جهان گشوده است. از سوی دیگر، جامعه ایران شاهد شکل‌گیری قشری با قدرت مالی بالا و سلیقه مصرفی متفاوت است که خواهان تجربه‌های شخصی‌تر و لوکس‌تر هستند.
واکنش‌ها به این طرح جدید اعزام زائر به خانه خدا در جامعه دوگانه است. برخی از امکان تلفیق زیارت با گردشگری استقبال می‌کنند. یکی از شهروندان تهرانی که خود را برای ثبت‌نام در این سفرها آماده می‌کند، می‌گوید:«همیشه آرزو داشتم در کنار زیارت، فرصت دیدن جده و طائف را هم داشته باشم. این طرح دقیقاً همان چیزی است که می‌خواستم.»
اما در مقابل، صدای اعتراض آنانی به گوش می‌رسد که سال‌هاست در نوبت هستند. یکی از منتظران قدیمی که بیش از دو دهه است نامش در لیست انتظار اعزام حج قرار دارد، با تلخی می‌پرسد:«من بیست و دو سال است که با فیش عمره منتظرم. آیا عدالت این است که کسی با پرداخت پول بیشتر، بدون نوبت به خانه خدا برود؟»
دیدگاه کارشناسان؛ زنگار هشدار بر پیکر زیارت معنوی
اغلب کارشناسان حوزه‌های مختلف نیز نگاه نقادانه‌ای به این پدیده دارند. سید تقی حسینی، جامعه‌شناس مذهبی در این باره توضیح می‌دهد:«این روند اعزام زائر به عربستان، نشانه‌ای از «کالایی‌شدن مناسک دینی» است که عموم شهروندان تصویر متفاوتی در ذهنشان دارند. وقتی زیارت از یک سفر جمعی و معنوی به یک کالای لوکس و سفر لاکچری شخصی تبدیل شود، به تدریج بعد اشتراکی و همبستگی‌آفرینی، یکرنگی، وحدت خود را از دست می‌دهد، چرا که با این روش، ما آدم‌های خاص و اقشار مرفه و ثروتمند را از دیگران متمایز می کنیم.»
وی در ادامه هشدار می‌دهد:«هدف‌گیری قشر خاصی از جامعه با این قیمت‌های نجومی، می‌تواند به ایجاد یک «شکاف معنوی» بین مردم دامن بزند و این تصور را تقویت کند که بهره‌مندی از لطف الهی نیز مانند بسیاری از مواهب دیگر، تابعی از قدرت مالی و ثروت افراد است، در صورتی که فلسفه حج چیز دیگری است.»
به نظر می‌رسد سازمان حج و زیارت در تقاطعی حساس قرار گرفته است. از یک سو، نمی‌تواند در برابر تحولات جهانی و تغییر سلیقه زائران بی‌تفاوت بماند و از سوی دیگر، مسئولیت خطیر خود را در برابر عدالت‌ورزی و حفظ ماهیت و اصل زیارت خانه خدا و تشرف به سرزمین وحی احساس می‌کند.
راه‌اندازی تور ویژه زیارتی و تفریحی خانه خدا تحت عنوان «عمره تفریحی» اگرچه می‌تواند نویدبخش تنوع بخشی به خدمات و ایجاد منابع درآمدی جدید تر باشد، اما اگر با غفلت از صفوف طولانی منتظران و عدالت‌خواهی همراه شود، می‌تواند به بهایی گزاف برای پیکره انسجام اجتماعی و معنوی جامعه تمام شود. البته آینده به خوبی نشان خواهد داد که این مسیر نوین، سرانجام به کجا خواهد رسید؛ به توسعه‌ای متوازن یا به تعمیق شکاف‌هایی که بنیان‌های اخلاقی جامعه را می‌ساید.
تمام حقوق برای پایگاه خبری سرمایه فردا محفوظ می باشد کپی برداری از مطالب با ذکر منبع بلامانع می باشد.
سرمایه فردا