کره جنوبی از خاکستر جنگ تا دالان آزادی | روایت یک ملت در ده پرده

به گزارش سرمایه فردا، امروز کره جنوبی را به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان می‌شناسیم؛ کشوری با فناوری‌های روز، صادرات قدرتمند، و سطح زندگی بالا. اما شاید باورش سخت باشد که همین کشور، تنها چند دهه پیش، از نظر تولید ناخالص داخلی پایین‌تر از کشورهایی چون یمن و هائیتی قرار داشت. در دهه ۱۹۵۰، نان روزانه مردم کره با آرد اهدایی آمریکا تهیه می‌شد؛ آردی که با ریشه گیاهان کوهی مخلوط می‌کردند تا چیزی برای خوردن داشته باشند.

اما چه شد که این ملت از دل فقر، جنگ، و بی‌ثباتی سیاسی، به چنین جایگاهی رسید؟ چگونه جامعه‌ای که پر بود از تظاهرات، سرکوب، و بی‌اعتمادی، به نقطه‌ای رسید که مردمش با اعتماد کامل، طلاهای خانوادگی‌شان را برای نجات کشور اهدا کردند؟ این مسیر پر فراز و نشیب را «معجزه رودخانه هان» نامیده‌اند؛ معجزه‌ای که هنوز هم الهام‌بخش بسیاری از ملت‌های در حال توسعه است.

در این روایت، قصد داریم پرده‌های مختلف تاریخ معاصر کره جنوبی را کنار بزنیم؛ از استعمار و کودتا گرفته تا ظهور غول‌هایی چون سامسونگ و هیوندای. از تصمیماتی که غرور ملی کره‌ای‌ها را جریحه‌دار کرد، تا لحظه‌ای که رئیس‌جمهورشان را به سبک فیلم‌های گانگستری ترور کردند. این فقط داستان کره نیست؛ داستانی است جهانی، که می‌تواند چراغ راهی باشد برای ملت‌هایی که هنوز در جست‌وجوی مسیر توسعه‌اند.

📉 از خاک تا افق: آغاز مسیر تحول

در آغاز دهه ۱۹۶۰، کره جنوبی کشوری بود که روی کاغذ مرده به نظر می‌رسید. اگر امروز وضعیت کره جنوبی و کره شمالی را مقایسه کنیم، شاید به‌نظر برسد که از همان ابتدا جنوب مسیر بهتری را طی کرده؛ اما واقعیت این است که در آن زمان، کره شمالی با حمایت شوروی، ساختار منسجم‌تری داشت. در مقابل، کره جنوبی نه منابع طبیعی داشت، نه زیرساخت، نه بازار مصرف داخلی، و نه حتی سواد کافی در میان مردمش.

در آن سال‌ها، هیچ تحلیل‌گری کره جنوبی را در فهرست کشورهای مستعد رشد سریع قرار نمی‌داد. اقتصادش درهم‌شکسته بود، سیاستش بی‌تعریف، و قدرت در دست نظامیان. انتخابات برگزار می‌شد، اما بیشتر نمایشی بود تا واقعی. از اواخر دهه ۴۰ تا اوایل دهه ۸۰، هیچ رئیس‌جمهوری با رأی مستقیم مردم به قدرت نرسید. با این حال، از دل همین بی‌ثباتی، از میانه دهه ۶۰، مسیری آغاز شد که بعدها به «معجزه رودخانه هان» شهرت یافت.

🧠 اقتصاد پیش از دموکراسی؟ یا دموکراسی پیش از اقتصاد؟

آغاز توسعه اقتصادی کره در زمانی بود که هنوز ساختار سیاسی‌اش دچار بحران بود. این مسئله، بحث‌های زیادی را در محافل توسعه‌طلبان ایجاد کرده است. برخی معتقدند که مسیر توسعه باید از دموکراسی آغاز شود؛ برخی دیگر باور دارند که ابتدا باید اقتصاد را ساخت، تا بعدها دموکراسی به‌عنوان یک خواست اجتماعی شکل بگیرد.

کره جنوبی یکی از نمونه‌هایی است که طرفداران نظریه دوم به آن استناد می‌کنند: کشوری که در بحبوحه دیکتاتوری نظامی، اصلاحات اقتصادی را آغاز کرد و بعدها، با رشد اقتصادی، به سمت توسعه سیاسی نیز حرکت کرد

🧱 پرده دوم: اقتدارگرایی توسعه‌خواه

با قدرت گرفتن ژنرال پارک چونگ‌هی، کره جنوبی وارد مرحله‌ای تازه شد. او با کودتا به قدرت رسید، اما خیلی زود فهمید که برای ماندن باید فراتر از یک نظامی عمل کند. یونیفرم را کنار گذاشت، کت‌وشلوار پوشید و خود را رئیس‌جمهور معرفی کرد. اما ساختار قدرت همچنان نظامی باقی ماند. ارتش نه‌تنها حافظ امنیت ملی، بلکه ستون فقرات نظام حکمرانی شد؛ نخبگان نظامی، تحصیل‌کرده‌ترین و باتجربه‌ترین مدیران کشور بودند.

پارک قانون اساسی را تغییر داد و نظامی اقتدارگرا بنا کرد. مردم در ابتدا چندان مخالفتی نداشتند؛ تهدیدهای امنیتی در دوران جنگ سرد، سایه سنگین دشمنان خارجی، و آسیب‌پذیری ژئوپلیتیکی کره باعث شده بود که تمرکز قدرت در دستان ارتش، برای بسیاری قابل‌قبول باشد.

در اقتصاد، پارک به‌جای بازار آزاد، به توسعه صنعتی اولویت داد. او معتقد بود که باید زیرساخت‌ها را سریع ساخت—even اگر به قیمت محدود کردن آزادی‌ها باشد. ابزارهایش هم آماده بودند: شرکت‌های بزرگ خانوادگی یا همان چِیبول‌ها (مثل سامسونگ و هیوندای) که حالا با حمایت دولت، رشد کردند. برای برنامه‌ریزی، نهادی قدرتمند به نام «هیئت برنامه‌ریزی اقتصادی» تأسیس شد که همه‌چیز را در دست داشت: بودجه، مجوزها، آمار، و حتی اجرای برنامه‌ها.

دولت به‌شدت در اقتصاد دخالت می‌کرد. بانک‌ها دولتی بودند، و دولت تعیین می‌کرد که کدام شرکت در کدام صنعت فعالیت کند. اولین برنامه توسعه، بر پایه سیاست «جایگزینی واردات» بنا شد: هر چیزی که وارد می‌شد، باید در داخل تولید می‌شد. از لباس شروع کردند، بعد سراغ صنایع دیگر رفتند. اما این مدل، خیلی زود به بن‌بست رسید.

🌍 پرده سوم: چرخش به‌سوی جهان

در سال ۱۹۶۲، کره جنوبی با افت اقتصادی مواجه شد. مدل جایگزینی واردات جواب نداد. کشور منابع اولیه نداشت، بازار مصرف داخلی کوچک بود، و تولیدات داخلی نمی‌توانست نیازها را پوشش دهد. اینجا نقطه عطفی در مسیر توسعه کره رقم خورد: تغییر استراتژی.

کره تصمیم گرفت به‌جای تولید برای خود، برای جهان تولید کند. استراتژی توسعه از درون‌گرا به برون‌گرا تغییر کرد. این تصمیم، فقط یک تغییر اقتصادی نبود؛ ساختار سیاسی، روابط خارجی، و حتی فرهنگ تولید را تحت‌تأثیر قرار داد.

در یک نظام بسته سیاسی، این تغییر راحت‌تر مدیریت شد. دولت همه‌چیز را کنترل می‌کرد، صدای مخالفی نبود، و اگر اشتباهی رخ می‌داد، فقط خود دولت باید آن را اصلاح می‌کرد. خوشبختانه، دولت کره در آن زمان به‌اندازه کافی زرنگ بود که اشتباهات را تشخیص دهد، اصلاح کند، و مسیر جدیدی را آغاز کند.

کره جنوبی امروز نماد پیشرفت و فناوری است، اما مسیر رسیدن به این نقطه، پر از تصمیم‌های دشوار، دردناک، و گاه جنجالی بود. از اصلاحات ارضی و دیکتاتوری نظامی تا چرخش به‌سوی صادرات، آشتی با ژاپن، و مدیریت چایبول‌ها، این کشور نشان داد که توسعه نه با شعار، بلکه با جسارت، برنامه‌ریزی، و عبور از بحران‌ها ممکن می‌شود. این روایت، فقط داستان کره نیست؛ الگویی است برای ملت‌هایی که هنوز در جست‌وجوی راهی برای برخاستن‌اند.

🔥 پرده هفتم: از شوک نفتی تا جهش جهانی

دهه ۷۰ میلادی برای بسیاری از کشورها، دهه‌ی بحران بود؛ دو شوک نفتی—یکی در ۱۹۷۳ و دیگری در اواخر دهه—اقتصاد جهانی را لرزاند. برای کشوری مثل کره جنوبی که نه نفت داشت و نه بازار داخلی بزرگ، این شوک‌ها می‌توانستند فاجعه‌بار باشند. اما کره، برخلاف انتظار، این بحران را به فرصت تبدیل کرد.

در حالی که کشورهایی مثل ایران با درآمدهای نفتی تازه، به واردات و هزینه‌های نظامی روی آوردند، کره مسیر دیگری را انتخاب کرد. شرکت‌های کره‌ای، به‌ویژه هیوندای، فرصت را در خاورمیانه دیدند؛ جایی که کشورهای نفت‌خیز مثل عربستان، با پول نفت در حال مدرن‌سازی بودند. کره‌ای‌ها وارد بازار ساخت‌وساز شدند، پروژه‌های عظیم گرفتند، و هزاران کارگر کره‌ای در منطقه مشغول به کار شدند.

بین سال‌های ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۵، کره جنوبی بیش از ۸۰ میلیارد دلار از این بازار درآمد کسب کرد. قراردادهای هیوندای به‌تنهایی معادل نیمی از بودجه کشور بودند. این درآمد نه‌تنها اقتصاد را نجات داد، بلکه شرکت‌های بزرگ خانوادگی—چایبول‌ها—را به ستون‌های توسعه تبدیل کرد.

🏗 چایبول‌ها: از رانت تا رقابت

چایبول‌ها، همان شرکت‌های رانتی و خانوادگی، در دهه ۷۰ ابزار اجرای سیاست‌های دولت بودند. اما در دهه ۸۰، نقش‌شان تغییر کرد. آن‌ها دیگر فقط مجری نبودند؛ قدرت گرفتند، با دولت چانه زدند، و به بازیگران مستقل اقتصادی تبدیل شدند.

برخلاف اولیگارشی‌های روسیه که مانع توسعه شدند، چایبول‌ها به‌دلیل ماهیت صادرات‌محورشان، مجبور شدند با نظام‌های شفاف جهانی هماهنگ شوند. دولت نیز ابزارهای اصلاحی ایجاد کرد: ثبت دارایی مدیران، نظارت بر مالکیت خصوصی، و تنظیم روابط با شرکت‌ها.

در کتاب «چرا ملت‌ها شکست می‌خورند»، نویسندگان می‌گویند نهادها برای بقا باید منعطف باشند. چایبول‌ها نیز همین مسیر را رفتند؛ از نهادهای محدود و رانتی، به بازیگران اقتصادی نیمه‌مستقل تبدیل شدند. این تحول، بخشی از رقابت ایدئولوژیک با کره شمالی بود؛ تهدید همسایه شمالی، دولت کره را به سمت توسعه‌گرایی سوق داد.

🧨 پرده هشتم: سقوط پدرخوانده، آغاز دالان باریک

ژنرال پارک، پس از ۱۸ سال حکومت، دیگر خسته شده بود—و کشور هم از او خسته بود. رشد اقتصادی کند شده بود، نارضایتی‌ها بالا گرفته بود، و حتی درون دولت، مخالفت‌ها شکل گرفته بودند. اما پارک، همچنان به سرکوب و امنیتی‌سازی ادامه می‌داد.

در نهایت، در صحنه‌ای شبیه فیلم‌های گانگستری، رئیس سازمان اطلاعات کره در یک جلسه، پارک را ترور کرد. این پایان دوران پارک بود—تقریباً هم‌زمان با انقلاب ایران و مرگ مائو در چین. هر سه کشور در آستانه تحولی بزرگ قرار گرفتند.

در کره، مردم تصور کردند که فصل آزادی آغاز شده؛ «بهار سئول» آمد، اما کوتاه بود. نظامیان دوباره قدرت را در دست گرفتند، اعتراضات سرکوب شد، و قیام خونین گوانگجو بیش از ۲۰۰۰ کشته برجای گذاشت. اما چیزی تغییر کرده بود: طبقه متوسط کره بزرگ شده بود، صدایش بلند شده بود، و خواهان آزادی بود.

🚀 پرده نهم: توسعه زیر سایه اقتدار

دهه ۸۰، دهه‌ی رشد صنعتی سریع بود—اما همچنان زیر سایه حکومت اقتدارگرا. دولت، با سرکوب مخالفان، کنترل رسانه، و اردوگاه‌های بازآموزی، فضای سیاسی را بسته نگه داشت. اما در اقتصاد، تمرکز بر توسعه ادامه یافت.

تکنوکرات‌های تحصیل‌کرده از آمریکا آمدند، تورم کنترل شد، صادرات متنوع شد، و صنایع پیشرفته راه افتادند. شرکت‌هایی مثل دوو، ال‌جی، هیوندای، و سامسونگ شبانه‌روز کار می‌کردند. کره بزرگ‌ترین کشتی‌سازی دنیا را ساخت، سئول پر از آسمان‌خراش شد، و صادرات الکترونیک جهان را تسخیر کرد.

درآمد سرانه از ۱۶۷۵ دلار به ۳۰۰۰ دلار رسید. و نماد این جهش، المپیک سئول در سال ۱۹۸۸ بود—اولین المپیکی که ایران پس از انقلاب در آن شرکت کرد. در حالی که ایران پس از جنگ، هنوز از ذخایر گذشته مصرف می‌کرد، کره آینده را می‌ساخت