به گزارش سرمایه فردا، کتاب در ایران به کالایی دوگانه تبدیل شده است: برای مخاطب، یک فایل ساده و قابل دانلود که می‌تواند بی‌هزینه در گوشی یا لپ‌تاپ ذخیره شود؛ اما برای ناشر و مولف، نتیجه سال‌ها تحقیق، ترجمه، ویرایش و سرمایه‌گذاری است. این دو نگاه متضاد، امروز در فضای مجازی به شکافی عمیق بدل شده است. کانال‌های تلگرامی و صفحات اینستاگرامی با انتشار نسخه‌های غیرقانونی، چرخه نشر را از درون تهی می‌کنند؛ چرخه‌ای که پیش‌تر هم زیر فشار گرانی کاغذ، کاهش قدرت خرید مردم و نبود حمایت دولتی نفس‌گیر شده بود. مسئله دیگر تنها قاچاق کتاب نیست، بلکه شکل‌گیری یک فرهنگ مصرفی است که ارزش حقوق مولفان را نادیده می‌گیرد و مطالعه را به تجربه‌ای بی‌هزینه اما بی‌مسئولیت بدل می‌سازد. اینجا، تضاد میان «لذت فوری خواندن» و «پایداری صنعت نشر» بیش از هر زمان دیگری آشکار شده است.
این روزها کافی است سری به تلگرام بزنید و در قسمت جستجو، نام یک کتاب یا ژانر خاص را تایپ کنید: «کتابخانه دیجیتال»، «فلان ژانر کتاب» و …؛ بلافاصله چندین کانال تلگرامی ظاهر می‌شوند که در عرصه کتاب‌های مختلف فعالیت می‌کنند. کانال‌هایی که حتی گاهی کتاب‌های ممنوعه را هم در میان مجموعه‌شان پیدا می‌کنید.
اما این پدیده فقط محدود به تلگرام نیست. در اینستاگرام، سایت‌های مختلف و دیگر پلتفرم‌های مجازی هم می‌توانید نسخه‌های رایگان کتاب‌هایی را پیدا کنید که حتی شاید انتظارش را نداشته باشید. کتاب‌هایی که بدون پرداخت حتی یک هزار تومان، در اختیار شما قرار می‌گیرند؛ پی‌دی‌اف‌هایی که اغلب از روی نسخه چاپی کتاب عکس‌برداری شده و به شکل دیجیتال منتشر شده‌اند.
برای بسیاری از کاربران، این تجربه لذت‌بخش است، بدون هزینه می‌توانند کتاب بخوانند، محتوای مورد علاقه‌شان را در دسترس داشته باشند و حتی آن را با دوستانشان به اشتراک بگذارند. این دسترسی آسان و رایگان به اطلاعات، ظاهرا مزیتی فرهنگی و آموزشی به نظر می‌رسد.
اما از نگاه ناشران و صاحبان اثر، داستان کاملامتفاوت است. این جریان هم درآمد ناشران و مولفان را تهدید می‌کند و هم چرخه نشر و کیفیت تولید کتاب‌ها را هم تحت فشار قرار می‌دهد. کتاب‌هایی که سال‌ها تحقیق، ترجمه و ویرایش روی آنها انجام شده‌اند، بدون رعایت حقوق صاحبان اثر و زحمات تیم نشر، در اختیار همگان قرار می‌گیرد. برای بررسی ابعاد این موضوع، با مرتضی کاردر، مدیر انتشارات هرمس گفت‌وگو کردیم.
مرتضی کاردر، مدیر انتشارات هرمس، درباره وضعیت فعلی نشر و تاثیر انتشار غیرقانونی کتاب‌ها، با نگرانی صحبت می‌کند. او معتقد است که بازار نشر خود به اندازه کافی آسیب دیده و کانال‌های تلگرامی که کتاب‌ها را به صورت رایگان و مجازی منتشر می‌کنند باعث تشدید این آسیب می‌شوند. کاردر تاکید دارد که این مسئله ریشه‌ای فرهنگی دارد و بدون فرهنگ‌سازی حل نمی‌شود: «مخاطب باید به درک و بلوغی برسد که بفهمد این کتاب محصول مجموعه‌ای از تلاش‌های متعدد است؛ از مولف و مترجم گرفته تا افرادی که کتاب را ویرایش و بازبینی کرده‌اند و آن را به یک اثر کامل تبدیل می‌کنند.»
او با اشاره به دانلود غیرقانونی کتاب‌ها می‌گوید که این رفتار بی‌توجهی به زحمات دیگران است و نیازی به تعابیر پیچیده نیست: «این کار مثل برداشتن کالایی از مغازه بدون اجازه است و هیچ تفاوتی با آن ندارد.» و باور دارد برخی افراد گاهی بدون رضایت صاحب اثر، خود را مجاز به استفاده از اثر می‌دانند و این مسئله نشان‌دهنده اهمیت رعایت حقوق دیگران است.
کاردر درباره ضرورت فرهنگ‌سازی توضیح می‌دهد که این موضوع محدود به دولت نیست و بیشتر به باورها و آموزش‌های مردم برمی‌گردد و این مسئله را با مثال حمل‌ونقل شهری توضیح می‌دهد: «فرض کنید بخواهیم افراد از خودروی شخصی استفاده نکنند و به جای آن از وسایل حمل‌ونقل عمومی بهره ببرند. این کار نیازمند مجموعه‌ای از باورهاست؛ مثلا اینکه با وسایل عمومی سریع‌تر می‌توان رسید، نیازی به اشغال فضای شهری برای پارک نیست و باید هوا را آلوده نکنیم.»
به گفته مدیر انتشارات هرمس، فرهنگ‌سازی در حوزه کتاب و حقوق ناشران و مولفان نیز به همین شکل است؛ یعنی افراد باید از ابتدا بدانند تولید یک کتاب چه فرایندی دارد و چه کسانی در آن نقش دارند. این آموزش‌ها باید در مدارس، خانواده‌ها و در سنین مختلف ارائه شود، تا رعایت حقوق دیگران و قوانین به جزو آموزه‌های بنیادی تبدیل شود. با این حال تاکید می‌کند: «صرف آموزش کافی نیست و سازوکارهای بازدارنده نیز لازم است تا افرادی که قصد تخطی دارند، نتوانند رفتارهای نادرست خود را عملی کنند.»
کاردر درباره تاثیر فعالیت‌های انتشار غیرقانونی کتاب‌ها می‌گوید: «این رفتارها بیشتر روی کتاب‌های پرفروش اثر می‌گذارد، چرا که این کتاب‌ها خیلی سریع مورد توجه کانال‌های مجازی قرار می‌گیرند. در سال‌های اخیر، برخی کانال‌ها که منشا بعضی از آنها کتابخانه‌های تخصصی در حوزه‌هایی مانند ادبیات، فلسفه یا تاریخ هستند مجموعه‌ای از کتاب‌های قدیمی خود را اسکن کرده و در فضای مجازی منتشر کرده‌اند.»
ناشرانی که به دنبال فعالیت تخصصی و نخبگانی هستند، متوجه می‌شوند که این رفتار به مخاطبانشان آسیب می‌زند: «برخی کتاب‌ها هر پنج یا هفت سال یک بار تجدید چاپ می‌شوند و مخاطبان آنها محدود هستند. وقتی فایل‌ها به صورت غیرقانونی منتشر شود، همان اندک مخاطبانی که ممکن بود سال‌ها بعد کتاب را تهیه کنند، از بین می‌روند و ناشر و مولف متحمل ضرر می‌شوند.»
اثرات این فعالیت‌ها صرفا اقتصادی نیست و فرهنگ مطالعه را نیز تهدید می‌کند: « این فعالیت‌ها بیشترین آسیب را به گسترش فرهنگ مطالعه وارد می‌کنند و عملا نظام اقتصادی و چرخه نشر ما را بسیار آسیب‌پذیر می‌کنند.» انتخاب شیوه مطالعه توسط برخی افراد موضوعی مستقل است، اما تاثیر آن بر نشر و فرهنگ مطالعه قابل مشاهده و غیرقابل انکار است.
کاردر در توضیح نقش انتخاب فردی در رفتارهای مطالعه و تماشای محتوا می‌گوید که گاهی تصمیم مخاطب واقعا شخصی است: «مثلا شما انتخاب می‌کنید که یک فیلم یا سریال را از یک پلتفرم قانونی تهیه و تماشا کنید و گاهی هم تصمیم می‌گیرید که همان محتوا را از یوتیوب یا منابع دیگر ببینید.» او تاکید می‌کند که در هر دو حالت، فرد جزو بینندگان محسوب می‌شود، اما قاعدتا ترجیح خودش این است که محتوا را به شکل قانونی و با رعایت حقوق مولفان و صاحبان اثر دنبال کند. برخی افراد شرایط متفاوتی دارند و انتخاب‌شان به گونه‌ای دیگر است.
وضعیت اقتصادی و اجتماعی کنونی تاثیر مستقیم بر این رفتارها دارد. مدیر انتشارات هرمس در این باره توضیح می‌دهد: «قیمت بسیاری از اقلام پرمصرف در همین یک سال اخیر چند برابر شده و بخش قابل توجهی از مردم حتی برای تامین مایحتاج روزمره خود با مشکل مواجه‌اند. در چنین شرایطی، بازار کتاب که از قبل نیز رونق اقتصادی زیادی نداشته، بیش از پیش تحت فشار قرار گرفته است. اقتصاد نشر در سال‌های اخیر ضعیف و محدود بوده و این روند در یک سال اخیر تشدید شده است.»
او به نبود حمایت‌های قابل توجه از سوی دولت اشاره می‌کند: «هیچ سیاست حمایتی مشابه بسته‌های معیشتی یا سیاست‌های حاکمیتی که در حوزه‌های دیگر اعمال می‌شود، در حوزه کتاب مشاهده نکرده‌ام.» این شرایط، به ویژه برای ناشرانی که فعالیت‌های نخبگانی و تخصصی انجام می‌دهند، دشوار است و ادامه فعالیت برای آنها با چالش جدی مواجه شده است.
در پاسخ به این پرسش که آیا دولت و حاکمیت تغییراتی در سیاست‌های خود برای مقابله با نقض کپی‌رایت ایجاد کرده‌اند، کاردر می‌گوید که در حال حاضر اقدامات موثر چندانی مشاهده نمی‌شود. او با اشاره به گذشته توضیح می‌دهد که در دوره مدیریت سید عباس صالحی در معاونت فرهنگی و سپس به عنوان وزیر و همکاری با اتحادیه ناشران منجر به اقدامات قابل توجهی در حوزه مبارزه با قاچاق کتاب و تکثیر غیرقانونی شد: «در آن مقطع، این اقدامات موثر بودند و حداقل باعث شدند سوداگران بازار کتاب نتوانند به راحتی و آزادانه فعالیت کنند.»
وضعیت کنونی متفاوت است. هنوز در خیابان انقلاب و اطراف کتابفروشی‌ها، همان آثار به شکل غیرقانونی تکثیر و فروخته می‌شوند حتی درست روبروی ناشر یا کتابفروشی قانونی. این مشکل در سال‌هایی کمتر بود اما اکنون دوباره رونق گرفته و عملا اقدامات موثری در این زمینه انجام نشده است.
مدیر انتشارات هرمس از امیدواری نسبت به محسن جوادی معاون فرهنگی ارشاد می‌گوید؛ اینکه با توجه به اهمیت موضوع مالکیت معنوی، اقدامی در این زمینه انجام دهند: «قرار بود یک پلتفرم یا سامانه طراحی شود که بتواند برخی از فرآیندهای کتاب‌سازی غیرقانونی را شناسایی کند، اما تاکنون این اتفاق نیفتاده است.»
بازار نشر امروز حالتی متفاوت پیدا کرده است؛ بعضی ناشران پیشرو کتاب‌هایی را با وسواس انتخاب و ترجمه می‌کنند و همزمان ناشران دیگری هستند که از روی دست آنها می‌روند و همان کتاب‌ها را با تغییرات جزئی منتشر می‌کنند: «این روند هنوز پررنگ است و گویا قرار نیست به این زودی‌ها متوقف شود.»
کاردر در توضیح نقش انتخاب و آگاهی مخاطب در حوزه نشر می‌گوید که بخشی از مسئله به خود افراد برمی‌گردد: «درست مثل اینکه فکر کنیم می‌توانیم از کنار خیابان یا مترو یک هندزفری اورجینال بخریم، این تقریبا غیرممکن است. بعضی افراد غافل می‌شوند یا خودشان را به غفلت می‌زنند و این موضوع ادامه پیدا می‌کند.»
مدیر انتشارات هرمس به فرآیند انتخاب کتاب در نشر هرمس اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که معیارهای مختلفی در انتخاب و چاپ کتاب‌ها اهمیت دارد: «با توجه به هویت نشر هرمس و انتظار مخاطبان، تلاش می‌کنند کتاب‌هایی منتشر کنند که در حوزه‌های مختلف، به ویژه فلسفه و ادبیات، معتبر و مهم باشند. مثلاً در حوزه معرفت‌شناسی یا فلسفه ذهن، ترجیح ما این است که کتاب‌هایی منتشر کنیم که در سطح جهانی معتبر باشند، بازخوردهای خوبی دریافت کرده باشند و نویسندگانشان شناخته شده باشند. تلاش ما بر این است که کتاب‌ها از نظر کیفیت در سطح جهانی درجه یک باشند.»
کاردر توضیح می‌دهد که علاوه بر بررسی امتیازات و ریویوهای کتاب‌ها، از نظر کارشناسان مستقل نیز استفاده می‌کنند. بسیاری از این کارشناسان شخصیت‌های نامدار در حوزه فرهنگ، علم و فلسفه هستند و کتاب و ترجمه آن را در مراحل مختلف ارزیابی می‌کنند تا دقت و کیفیت حفظ شود: «گاهی پیش می‌آید کتابی تمام مراحل را گذرانده باشد، اما در لحظه آخر یکی از کارشناسان نظر دهد که این کتاب مناسب انتشار توسط هرمس نیست یا آن را دوباره به مرحله ارزیابی بازگردانده و فرآیند از نو طی شود.»
گیرمو دل‌تورو در «فرانکشتاین 2025» برخلاف جریان غالب سینما، به ریشه‌های ادبی مری شلی وفادار…
در شهری که قانون مصرف الکل را ممنوع کرده، دسترسی به آن به‌طرزی عجیبی آسان‌تر…
جریان اصلاحات در هفته‌های اخیر با رد قاطع شایعات فشار برای استعفای رئیس‌جمهور پزشکیان، تلاش…
دستور رئیس‌جمهور برای تکمیل دو سد پرمناقشه، بار دیگر زخم کهنه انتقال آب از سرشاخه‌های…
استانی که روزگاری به‌عنوان ریه شمال ایران شناخته می‌شد، امروز در شاخص‌های آلودگی هوا از…
در حالی که طلا همواره به‌عنوان دارایی امن شناخته می‌شود و بازدهی آن هیچ‌گاه به…