ناصر غریب‌نژاد: صنعت پتروشیمی یکی از مهم‌ترین و راهبردی‌ترین بخش‌های اقتصادی در جهان امروز به‌شمار می‌رود. این صنعت به‌عنوان پیوندی حیاتی میان منابع طبیعی (نفت و گاز) و تولید محصولات متنوع صنعتی، نقشی کلیدی در رشد اقتصادی، توسعه فناوری، ایجاد اشتغال و تولید ارزش افزوده ایفا می‌کند. در کشوری مانند ایران، که ذخایر عظیم هیدروکربنی در اختیار دارد، اهمیت صنعت پتروشیمی دوچندان است.پتروشیمی در ساده‌ترین تعریف، فرآیند تبدیل مواد خام نفتی و گازی به محصولات شیمیایی پایه و پیشرفته است. این محصولات نه‌تنها به‌عنوان ماده اولیه در صنایعی چون خودروسازی، کشاورزی، نساجی، داروسازی، الکترونیک و ساختمان‌سازی به‌کار می‌روند، بلکه پایه‌گذار صنایع پایین‌دستی و زنجیره‌های تولید در اقتصاد مدرن‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت صنعت پتروشیمی، ارزش‌افزوده بالا در مقایسه با صادرات نفت خام است. برای مثال، در حالی‌که یک بشکه نفت خام تنها چند ده دلار ارزش دارد، محصولاتی مانند پلیمرها، رزین‌ها یا کودهای شیمیایی که از مشتقات نفتی و گازی تولید می‌شوند، چند برابر آن قیمت دارند. این تفاوت به کشورها امکان می‌دهد تا با تبدیل منابع خام به فرآورده‌های شیمیایی، سود اقتصادی چشمگیری به‌دست آورند و وابستگی خود به صادرات خام را کاهش دهند.
دلیل دوم، نقش پتروشیمی در اشتغال‌زایی مستقیم و غیرمستقیم است. توسعه مجتمع‌های پتروشیمی نه‌تنها هزاران فرصت شغلی در زمینه مهندسی، بهره‌برداری و تعمیرات ایجاد می‌کند، بلکه با رونق صنایع پایین‌دستی، بستری برای رشد کارآفرینی و کسب‌وکارهای کوچک فراهم می‌آورد. به‌ویژه در مناطق کمتر توسعه‌یافته، ایجاد شهرک‌های پتروشیمی می‌تواند موجب تحول در ساختار اشتغال و معیشت شود. همچنین، پتروشیمی در سیاست‌های اقتصادی مقاومتی جایگاه ویژه‌ای دارد. در شرایط تحریم، که صادرات نفت با محدودیت‌های فراوان روبه‌روست، صادرات محصولات پتروشیمی مسیر مهمی برای دستیابی به ارز خارجی است. بسیاری از کشورها حاضر به خرید مستقیم نفت ایران نیستند، اما همچنان خریدار مشتقات پتروشیمی از طریق واسطه‌ها هستند.از منظر جهانی نیز، صنعت پتروشیمی محرک نوآوری و فناوری‌های نوین است. بسیاری از فناوری‌های پیشرفته امروز، مانند مواد کامپوزیتی سبک برای هواپیماها یا بسته‌بندی‌های زیست‌تجزیه‌پذیر، بر پایه محصولات پتروشیمی توسعه یافته‌اند. آینده صنعت پتروشیمی به سمت تولید سبز، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و بازیافت مواد در حرکت است.
این مطلب به بررسی سه محور اصلی بحران در صنعت پتروشیمی ایران می‌پردازد: فقدان خوراک پایدار، سقوط صادرات و نبود تدبیر مدیریتی.
حضور دلال‌ها، واسطه‌ها در فرآیند صادرات پتروشیمی نه‌تنها درآمد ارزی کشور را کاهش داده، بلکه مسیر پول‌شویی برخی مافیا شده است
۱.صنعت پتروشیمی ایران زمانی امید اول اقتصاد غیرنفتی کشور بود. با ظرفیت‌های گسترده در تولید، صادرات و جذب ارز، این صنعت در سال‌های نه‌چندان دور در ردیف اصلی‌ترین پیشران‌های رشد اقتصادی قرار داشت. اما امروز، این بخش مهم از اقتصاد ملی درگیر بحران‌هایی چند‌لایه، ساختاری و بلندمدت شده است؛ بحرانی که اگر چاره‌جویی فوری برای آن نشود، نه‌تنها صادرات غیرنفتی ایران دچار افت جدی خواهد شد، بلکه اشتغال، درآمد ارزی و حتی تعادل بازار داخلی نیز آسیب خواهد دید. در حال حاضر، بیش از ۶۰ مجتمع پتروشیمی در کشور فعال‌اند که محصولات متنوعی مانند اوره، متانول، اتیلن، پلی‌اتیلن، آمونیاک، پروپیلن و PVC تولید می‌کنند. بخشی از این تولیدات به مصرف صنایع پایین‌دستی داخلی می‌رسد و بخشی دیگر صادر می‌شود. صادرات محصولات پتروشیمی پس از نفت خام، دومین منبع مهم درآمد ارزی کشور است. با وجود تحریم‌های شدید، صادرات پتروشیمی ایران به بازارهایی مانند چین، هند، ترکیه و برخی کشورهای آمریکای لاتین ادامه دارد.
با این‌حال، بخش عمده‌ای از تولیدات پتروشیمی کشور به شکل خام یا نیمه‌خام صادر می‌شود؛ مسأله‌ای که نشان‌دهنده ضعف در توسعه صنایع پایین‌دستی و نبود زنجیره ارزش افزوده است. به عبارت دیگر، ایران گاز و نفت را با قیمتی نازل به خوراک پتروشیمی‌ها تبدیل می‌کند، سپس محصولات پایه‌ای مانند متانول یا اتیلن را صادر می‌نماید، در حالی‌که کشورهای واردکننده این مواد را به کالاهای پیچیده‌تر و گران‌قیمت‌تر تبدیل می‌کنند و سود اصلی را به‌دست می‌آورند. چالش مهم دیگر، قیمت‌گذاری دستوری خوراک گازی برای پتروشیمی‌هاست. دولت با هدف حمایت از این صنعت، گاز را با قیمت ارزان‌تری در اختیار تولیدکنندگان قرار می‌دهد. اما این سیاست از یک‌سو باعث ایجاد رانت و نابرابری در رقابت شده و از سوی دیگر، منابع عمومی را از درآمد بالقوه محروم می‌کند. در حالی‌که برخی از شرکت‌های پتروشیمی سودهای کلان می‌برند، بازدهی آن در بهبود شرایط اقتصادی کشور چندان محسوس نیست. از سوی دیگر، نبود سرمایه‌گذاری کافی در به‌روزرسانی فناوری، ضعف در دانش فنی، محدودیت در انتقال تکنولوژی، و موانع ارزی ناشی از تحریم‌ها، موجب شده‌اند برخی مجتمع‌ها با ظرفیت کامل کار نکنند.
رقابت در بازار جهانی نیز سخت‌تر شده و ایران ناچار است محصولاتش را با تخفیف بفروشد تا خریدار جذب کند پتروشیمی ایران وابسته به خوراک گاز طبیعی، اتان و میعانات گازی است. با این حال، در چند سال گذشته، بحران کمبود گاز به‌ویژه در فصول سرد، زنگ خطر را برای پایداری این صنعت به صدا درآورده است. ده‌ها واحد بزرگ و کوچک در فصل زمستان با کاهش فشار یا قطعی خوراک روبه‌رو می‌شوند و گاه حتی تعطیل می‌شوند. این در حالی است که نیروگاه‌ها، صنایع فولادی و حتی شبکه خانگی نیز در اولویت تأمین قرار دارند. تأخیر در توسعه میادین گازی، فرسودگی شبکه انتقال، و رشد بی‌رویه مصرف داخلی باعث شده است که پتروشیمی‌ها نتوانند روی خوراک پایدار حساب کنند. برخی مجتمع‌ها حتی به صورت ناپایدار با مازوت یا فرآورده‌های جایگزین تولید می‌کنند که هم راندمان پایینی دارد، هم آلاینده است، و هم از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست. در چنین شرایطی، توسعه واحدهای جدید پتروشیمی نه‌تنها سودآور نیست، بلکه خطر افزایش سرمایه‌گذاری‌های قفل‌شده را به همراه دارد.
۲. دومین چالش، سقوط صادرات پتروشیمی است. ایران تا چند سال پیش یکی از تأمین‌کنندگان کلیدی بازارهایی چون هند، چین، ترکیه، سوریه، عراق و حتی بخش‌هایی از اروپای شرقی بود. اما امروز به دلایلی چندگانه از این بازارها عقب مانده‌ایم:
تازه‌ترین آمارها نشان می‌دهد صادرات برخی از محصولات پایه مثل متانول و اوره نسبت به ۵ سال گذشته بیش از ۴۰ درصد کاهش داشته است. صادرات پلیمرها نیز به‌ویژه به دلیل رقابت شدید در آسیا و سیاست‌های ناپایدار داخلی با افت روبه‌رو شده است. همزمان، حضور دلال‌ها، واسطه‌ها و شرکت‌های کاغذی در فرآیند صادرات، نه‌تنها درآمد ارزی کشور را کاهش داده، بلکه مسیر پول‌شویی در این حوزه را نیز هموار کرده است.
۳.مدیریت در صنعت پتروشیمی ایران گرفتار سیاست‌زدگی، ناکارآمدی و انحصار است. بسیاری از مجتمع‌های بزرگ، تحت‌نظر هلدینگ‌های شبه‌دولتی اداره می‌شوند که هم در قیمت‌گذاری، هم در صادرات و هم در تخصیص خوراک، نفوذ دارند. رقابت آزاد عملاً تعطیل شده و سازوکارهایی چون بورس کالا تبدیل به ویترینی برای توزیع رانت شده‌اند. در همین حال، وزارت نفت و شرکت ملی صنایع پتروشیمی (NPC) نه نقشه راه مشخصی دارند، نه چشم‌انداز روشنی برای زنجیره ارزش. همچنان اولویت با تولید خام و صادرات مواد اولیه است، نه تکمیل زنجیره‌های پایین‌دستی. بیش از ۷۰٪ محصولات پتروشیمی ایران در حلقه‌های ابتدایی (نظیر اوره، آمونیاک، متانول و اتیلن) تولید می‌شوند. صنایع پایین‌دستی نظیر تولید رزین‌ها، مواد دارویی، کامپوزیت‌ها، افزودنی‌ها و حتی محصولات پلاستیکی با ارزش افزوده بالا، مورد غفلت قرار گرفته‌اند. در نتیجه، ایران مجبور است برای تامین مواد اولیه صنایع تولیدی خود، برخی مشتقات پتروشیمی را از چین، هند یا حتی ترکیه وارد کند!
با ادامه روند فعلی، صنعت پتروشیمی ایران در مسیر سقوط تدریجی است. بدون خوراک پایدار، صادرات مطمئن و سیاست‌گذاری شفاف، این صنعت به جای سکوی پرتاب اقتصاد، تبدیل به باتلاقی برای بلعیدن سرمایه، انرژی و فرصت‌های ملی خواهد شد. دولت چهاردهم باید این امر را در سیاست گذاری های خود در نظر داشته باشد که اصلاح سیاست‌های کلان اقتصادی بدون احیای صنعت پتروشیمی ممکن نیست. این صنعت نه فقط یک بخش صنعتی، که موتور ارزآوری، اشتغال‌زایی و مقاومت اقتصادی است. اما شرط احیای آن، عبور از مدیریت رانتی، بازنگری در مدل تأمین خوراک، حمایت از زنجیره‌های ارزش و بازگشایی مسیرهای صادراتی از طریق دیپلماسی اقتصادی فعال است.اگر امروز فکری نشود، فردا دیرتر خواهد بود.
بازارهای مالی جهانی، به‌ویژه رمزارزها، در روزهای اخیر شاهد نوسانات قابل توجهی بوده‌اند. بیت‌کوین و…
با کاهش چشمگیر صادرات چین به آمریکا و افزایش واردات مواد اولیه، نشانه‌هایی از تغییر…
در حالی که ترامپ با هدف کسب جایزه صلح نوبل، مذاکراتی بی‌سابقه با پوتین را…
در شرایطی که لبنان با بحران اقتصادی، شکاف‌های قومی-مذهبی و فشارهای خارجی دست‌وپنجه نرم می‌کند،…
در حالی‌که نمایش خانگی در ایران به بستری مهم برای تولید سریال‌های متنوع تبدیل شده،…
در حالی‌که بیش از نیمی از درآمد ماهانه کارگران صرف اجاره‌بها می‌شود و طرح‌های ملی…