ایران: از فشار حداکثری تا اقتصاد مقاومتی
ایران یکی از طولانی‌ترین تجربه‌های تحریم را دارد؛ از تحریم‌های بانکی و نفتی گرفته تا محدودیت‌های فناوری و سرمایه‌گذاری. با این حال، اقتصاد ایران نه‌تنها فرو نپاشیده، بلکه در برخی حوزه‌ها مانند تولید داخلی، توسعه زیرساخت‌های انرژی، و گسترش تجارت منطقه‌ای، مسیرهای جایگزین را فعال کرده است.
- نظام بانکی با توسعه سازوکارهای انتقال ارز غیررسمی و پیمان‌های پولی دوجانبه، بخشی از فشارها را خنثی کرده است.
- صنایع نفت و پتروشیمی با استفاده از شبکه‌های واسطه‌ای و فروش غیرمستقیم، همچنان در بازار جهانی حضور دارند.
- بازار رمزارزها و استخراج دیجیتال به‌عنوان ابزار مکمل تأمین ارز، در دوره‌های تحریم رشد قابل توجهی داشته است.
در عین حال، تحریم‌ها موجب افزایش هزینه‌های مبادله، کاهش سرمایه‌گذاری خارجی، و فشار بر طبقات متوسط شده‌اند. اما آنچه تحریم‌ها نتوانسته‌اند تغییر دهند، ساختار سیاسی و راهبردهای کلان ایران بوده است.
روسیه: اقتصاد در برابر انزوای مالی
پس از حمله به اوکراین، غرب شدیدترین بسته تحریمی تاریخ را علیه روسیه اعمال کرد؛ از قطع دسترسی به سوئیفت گرفته تا توقیف دارایی‌های بانک مرکزی. اما اقتصاد روسیه، برخلاف پیش‌بینی‌ها، فرو نپاشید.
- روبل دیجیتال و سیستم پرداخت داخلی جایگزین سوئیفت شد و تجارت با کشورهای غیرغربی گسترش یافت.
- صادرات انرژی به چین، هند و ترکیه با تخفیف‌های ویژه ادامه یافت و درآمد ارزی حفظ شد.
- صنایع دفاعی و فناوری با تکیه بر ظرفیت داخلی و همکاری با شرق، مسیر بومی‌سازی را تقویت کردند.
اگرچه رشد اقتصادی روسیه کند شده و تورم افزایش یافته، اما ساختار اقتصادی کشور با بازتعریف روابط تجاری و مالی، توانسته از شوک اولیه عبور کند.
ونزوئلا: نفت، تورم و بازگشت تدریجی
ونزوئلا با یکی از شدیدترین بحران‌های اقتصادی جهان مواجه بود؛ تورم چند میلیون درصدی، فروپاشی زیرساخت‌ها، و مهاجرت گسترده. اما در سال‌های اخیر، با تغییر رویکرد دولت و کاهش فشار تحریم‌ها، نشانه‌هایی از بازگشت دیده می‌شود.
- توافقات نفتی با شرکت‌های خارجی به‌ویژه در حوزه سرمایه‌گذاری مشترک، موجب افزایش تولید شده است.
- اصلاحات ارزی و مالیاتی به کاهش تورم و ثبات نسبی بازار کمک کرده‌اند.
- بازگشت تدریجی سرمایه‌گذاران منطقه‌ای نشان‌دهنده تغییر فضای روانی بازار است.
تحریم‌ها در ونزوئلا، اگرچه فشار سنگینی وارد کردند، اما در نهایت به تغییر رفتار سیاسی منجر نشدند و تنها موجب فرسایش اجتماعی شدند.
کره شمالی: اقتصاد ایزوله، سیاست مستقل
کره شمالی نمونه‌ای منحصربه‌فرد از اقتصاد ایزوله است؛ کشوری که با تحریم‌های چندجانبه، قطع ارتباط بانکی، و محدودیت‌های شدید مواجه است، اما همچنان برنامه‌های نظامی و هسته‌ای خود را ادامه می‌دهد.
- تجارت مرزی با چین به‌عنوان تنها روزنه اقتصادی، همچنان فعال است.
- اقتصاد غیررسمی و شبکه‌های واسطه‌ای در تأمین کالاهای اساسی نقش دارند.
- برنامه‌های موشکی و هسته‌ای با وجود تحریم‌ها، نه‌تنها متوقف نشده‌اند، بلکه توسعه یافته‌اند.
در این مورد، تحریم‌ها نه‌تنها اثربخش نبوده‌اند، بلکه موجب تقویت انسجام داخلی و توجیه سیاست‌های امنیتی شده‌اند.
وابستگی شدید کشور هدف به اقتصاد بین‌المللی
تحریم‌ها زمانی مؤثرند که چند شرط هم‌زمان برقرار باشد: اجماع جهانی، وابستگی شدید کشور هدف به اقتصاد بین‌المللی، و وجود شکاف داخلی برای تغییر رفتار سیاسی. در مورد کشورهایی مانند ایران، روسیه، ونزوئلا و کره شمالی، این شروط یا ناقص بوده‌اند یا با مقاومت ساختاری مواجه شده‌اند.
- تنوع شرکای تجاری موجب شده تحریم‌ها دور زده شوند.
- سازوکارهای مالی غیررسمی و رمزارزی فشار بانکی را کاهش داده‌اند.
- بازتعریف راهبردهای اقتصادی موجب شده کشورها به سمت خودکفایی و بومی‌سازی حرکت کنند.
- شکاف در اجماع جهانی به‌ویژه با مخالفت چین، هند، ترکیه و برخی کشورهای آمریکای لاتین، اثربخشی تحریم‌ها را کاهش داده است.
در نهایت، تحریم‌ها اگرچه ابزار فشار هستند، اما در غیاب راهبرد مکمل دیپلماتیک، بیشتر به انسداد مسیر گفت‌وگو و تقویت مقاومت منجر می‌شوند. تجربه سال‌های اخیر نشان داده که اقتصادهای هدف، نه‌تنها تسلیم نمی‌شوند، بلکه با بازآرایی ساختارهای خود، تحریم را به فرصتی برای بازتعریف تبدیل می‌کنند.