لوازم خانگی از انحصار تا افت تولید

به گزارش سرمایه فردا، در سال‌هایی که واردات لوازم خانگی خارجی به کشور ممنوع شد، برخی برندهای داخلی فرصت یافتند تا سهم بیشتری از بازار را تصاحب کنند. اسنوا، یکی از شناخته‌شده‌ترین نام‌ها در این میان، با حمایت‌های سیاسی و اقتصادی، به جایگاه ویژه‌ای در صنعت لوازم خانگی ایران رسید. اما این مسیر، نه با ارتقای کیفیت همراه بود و نه با توسعه صادرات. در عوض، مجموعه‌ای از حواشی، از هک تلویزیون‌های هوشمند گرفته تا افت شدید تولید و ورود به صنایع نفت و خودروسازی، تصویر این برند را با ابهامات جدی مواجه کرده است.

در این گزارش، به بررسی مهم‌ترین نقاط ضعف و چالش‌های ساختاری اسنوا پرداخته شده است: از انحصار حاصل از ممنوعیت واردات و صادرات ناچیز، تا کیفیت پایین برخی محصولات، وابستگی به قطعات خارجی، عملکرد ضعیف خدمات پس از فروش، و ورود به حوزه‌هایی خارج از تخصص اصلی. همچنین، پرسش‌هایی درباره نحوه تأمین مالی، استفاده از ارز دولتی، و شفافیت در زنجیره تولید و مالکیت این برند مطرح شده که نیازمند پاسخ‌گویی دقیق و مستند از سوی مدیران آن است.

صنعت لوازم خانگی یکی از بخش‌های مهم اقتصاد ایران به شمار می‌رود که علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، نقش مهمی در اشتغال‌زایی، رشد صنایع پایین‌دستی و توسعه فناوری دارد. در سال‌های اخیر و با افزایش تقاضای داخلی، شاهد سیاست‌های حمایتی دولت و محدودیت واردات برندهای خارجی هستیم. این رویه از سال ۱۳۹۷ انجام شد. شرکت‌های تولیدکننده داخلی در غیاب رقبای قدرتمند خارجی، موفق شدند سهم بسیار بیشتری از بازار را به دست آوردند. با این حال، چالش‌هایی نظیر تأمین مواد اولیه، به‌روزرسانی فناوری، ارتقای زیر ساخت، بالابردن کیفیت و رقابت‌پذیری در سطح جهانی همچنان پیش روی این صنعت قرار دارد.

بر اساس آمارهای رسمی وزارت صمت، عمق ساخت داخل (درصد بومی‌سازی تولید) در صنعت لوازم خانگی ایران به طور متوسط حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد تخمین زده می‌شود. البته این درصد برای کالاهای مختلف لوازم خانگی متفاوت است. مثلا عمق ساخت داخل برای یخچال و ماشین لباسشویی ۶۰ درصد و برای کالای تلویزیون ۳۰ درصد است. بنابراین و به عنوان مثال، ۷۰ درصد تامین قطعات مورد نیاز تولید یک تلویزیون، از کشورهای دیگر تامین می شود.

 

اسنوا ؛ شرکت پرحاشیه صنعت ایران

بیش از ۱۳۰۰ واحد دارای پروانه بهره برداری در صنعت لوازم خانگی کشور ثبت شده‌اند که این خود نشان از اعطای بی حد و حساب پروانه به این بخش است. برخی از آنها واحد تحقیق و توسعه کارامدی دارند و موجب رشد صنعتی کشور شده اند و برخی دیگر، واردات و مونتاژ را زیر نقاب تولید داخلی دنبال می کنند. بازار لوازم خانگی، سرشار از شرکت هایی با کارکردهای متنوع و متفاوت است.

یکی از این شرکت‌ها اسنوا است که زیر مجموعه گروه صنعتی انتخاب محسوب می‌شود. این شرکت که سایت اصلی آن در اصفهان قرار دارد در سال ۱۳۸۴ آغاز به کار کرد و اولین محصول آن اجاق گاز و کولر آبی بود. ولی در ادامه دامنه محصولات خود را به ماشین لباسشویی، تلویزیون، یخچال فریزر و ماشین ظرفشویی گسترش داد.

اما شرکت اسنوا در طول سال‌های فعالیت خود حواشی متعددی داشته که بعضا باعث کمرنگ شدن محبوبیت این برند شده و یا حتی دلسرد شدن مصرف کنندگان از خرید را به دنبال داشته است. در ادامه تعدادی از مهمترین حواشی این شرکت را مرور می کنیم.

 

ماجرای ممنوعیت واردات

یکی از مهمترین مسائلی که پیرامون این شرکت وجود دارد، ماجرای ممنوعیت واردات لوازم خانگی کره ای به کشور است. در همین راستا تعدادی از شرکت های تولیدکننده لوازم خانگی، در سال ۱۳۹۷ از رهبر معظم انقلاب درخواست کردند که واردات لوازم خانگی به کشور ممنوع شود و رهبری نیز در دستوری با این درخواست موافقت کردند.

ماجرا از این قرار بود که سخنگوی وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد یک معافیت تحریمی «فقط به صادرکنندگان کره جنوبی و ژاپن» داده می‌شود تا ظرف ۹۰ روز به‌جای پول بلوکه، به ایران جنس صادر کنند. به دنبال این،
خبر پیچید که به‌جای ۷ میلیارد دلار ایران در کره، قرار است لوازم خانگی وارد شود. تولیدکنندگان لوازم خانگی بعد از شنیدن خبر، به رهبر انقلاب نامه نوشتند و در جلساتی که با کارشناسان دفتر رهبری داشتند، تاکید کردند که اگر واردات ۷ میلیارد دلار لوازم خانگی ظرف ۹۰ روز رخ دهد، ما همه ورشکست می‌شویم. پیشنهاد این بود که بهتر است دولت از کره لوازم خانگی نگیرد و محصولاتی را وارد کنیم که توان تولید داخلی ندارد.

مقام معظم رهبری هم بعد از دریافت نامه‌ی تولیدکنندگان، خطاب به رئیس‌جمهور وقت نوشتند: «این موضوع بسیار مهمی است. اگر این خبر (گشایش واردات از دو شرکت کره‌ جنوبی) راست باشد، به‌معنی شکستن کمر شرکت‌های لوازم خانگی داخلی است که تازه توانسته‌اند قدری روی پا بایستند، جداً جلوی این مشکل را سد فرمایید.» رئیس‌جمهور وقت هم ذیل نامه نوشت: «از واردات جلوگیری شود.»

رهبری بعداً در سخنرانی‌های ۲۶ آبان و ۱۰ بهمن ۱۴۰۰ تصریح کردند که این سیاست حمایت از تولیدکننده مشروط باشد و باید به‌شرطی حمایت شود که تولیدکننده داخلی «قیمت‌ها را گران نکند»، «کیفیت را پایین نیاورد» و بعد از مدتی «بازارهای جهانی را فتح کند.» شروطی که دست کم مورد اول آن، به صراحت توسط اسنوا نقض شد.

به لحاظ مقررات قانونی، در ابتدا ممنوعیت واردات به مدت پنج سال (از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۲) در برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده بود، اما این زمان دوباره تمدید شد و این ممنوعیت همچنان برقرار است. بنابراین شرکت اسنوا نیز مانند دیگر شرکت‌های ایرانی تولیدکننده لوازم خانگی که برای این ممنوعیت تلاش کرد، از شرایط موجود منتفع شد؛ اما در طول این سالها موفق نشد کیفیت کالاهای خود را به شکل مطلوب و چشمگیری ارتقا دهد.

واقعیت این است که اگر انحصار می توانست به رشد کیفیت و بهبود فرایند تولید داخلی کمک کند، باید آثار اولیه آن در ۵ سال نخست انحصار مشاهده می شد. اما نتیجه نهایی این است که مصرف کننده ایرانی الان مجبور است برای خرید کالایی با کیفیت نه چندان مناسب، قیمتی بیش از کالاهای درجه یک ژاپنی و کره ای پرداخت کند. به همین دلیل است که کارشناسان اقتصادی پیشنهاد می کنند هر چه سریعتر انحصار بازار لوازم خانگی برداشته شود. چرا که اگر اندکی دیگر تاخیر شود، با پدیده هایی مانند ایران خودرو و سایپا مواجه خواهیم شد که نه قابل اصلاح اند و نه قابل انحلال و بدین ترتیب مافیای خودرو، یاوری به نام مافیای لوازم خانگی را در کنار خود خواهد داشت.

 

صادرات ناچیز اسنوا

در زمان بستن درهای واردات کالای لوازم خانگی خارجی، مدیران شرکت اسنوا اعلام کردند که با این کار توسعه انجام خواهد شد. بله! در غیاب خارجی‌ها، تولیدکنندگان داخلی فضای بسیار مناسبی برای تولید و فروش بیشتر محصولات خود بدست آوردند، اما بسیاری از کارشناسان این اتفاق را نوعی انحصار قلمداد کرده و معتقد هستند با این شرایط توسعه به معنای واقعی ایجاد نشد. باید در نظر داشت که یکی از آیتم های مهم توسعه اقتصادی و صنعتی در علم اقتصاد، رشد صادرات است. اما با وجود ممنوعیت واردات، اکنون میزان صادرات سالانه شرکت اسنوا که یکی از عاملان این ممنوعیت بود تنها ۳ میلیون دلار است! رقمی که بسیار کمتر از ارز وارداتی این شرکت و اقمار آن است.

این درحالی است که سه برند تولیدکننده لوازم خانگی گروه انتخاب شامل اسنوا، دوو و بُست، ۳۰ درصد بازار داخل را در اختیار دارند. بنابراین می توان این طور نتیجه گرفت که این گروه صنعتی مقابل واردات ایستاد تا کالاهای خود را با ایجاد نوعی انحصار وارد بازار کشور کند در حالی که کیفیت برخی از کالای تولیدی آنها مورد رضایت مصرف کننده نیست.

در خصوص کیفیت محصولات اسنوا، یکی از فروشندگان بازار لوازم خانگی در گفتگو با هفت‌صبح گفت: «شرکت‌های ایرانی تولیدکننده لوازم خانگی در برخی کالاها عملکرد خوب و در دیگر کالاها تولید و عملکرد ضعیف تری دارند. اسنوا نیز همین شرایط را دارد. در حالی که یخچال های این شرکت در مقایسه با دیگر شرکت ها در رتبه مناسبی از لحاظ کیفیت قرار دارد، اما سایر کالاهای لوازم خانگی این شرکت مانند تلویزیون، ماشین‌های لباسشویی و ظرفشویی و سایر لوازم خانگی آنها فاقد کیفیت مناسب است.» وی در مورد بیشترین نارضایتی مردم از کالاهای تولیدی این شرکت به تلویزیون اشاره کرد و تاکید کرد بیشتر کسانی که تلویزیون‌های اسنوا را خریداری کردند، بعد از مدت کوتاهی پیشمان شدند چرا که کیفیت تصویر آنها نامناسب است و برخی از خریداران می گویند بخش خدمات پس از فروش اسنوا برای تلویزیون، عملکرد بسیار ضعیفی دارد.

 

رسوایی هک تلویزیون‌ها

بدون تردید یکی از نقاط تاریک و منفی در کارنامه شرکت اسنوا، به ماجرای هک شدن تلویزیون های هوشمند این شرکت بر می‌گردد.

یکی از جدی‌ترین حاشیه‌ها، اختلالی بود که تابستان امسال برای تلویزیون‌های هوشمند اسنوا رخ داد. گزارش شد که بسیاری از کاربران پس از به‌روزرسانی نرم‌افزار، با صفحه‌ ثابت (آبی یا مشکی) روبرو شده‌اند و دستگاه دیگر کار نمی‌کرد. در ادامه مشخص شد که یک شرکت چینی به نام KTC که تامین کننده لوازم و قطعات این شرکت ایرانی است، به دلیل برخی اختلاف های مالی، به هک و از کار انداختن بُرد یا صفحه الکترونیک تلویزیون‌های اسنوا در ایران اقدام کرده است. مهم‌ترین نقطه این بحران، اختلال تلویزیون‌ها بود که اعتماد مشتریان را تحت تأثیر قرار داد.

شرکت اسنوا بعد از حدود یک هفته این موضوع را تایید و اعلام کرد تلویزیون‌های از کار افتاده با هزینه این شرکت تعمیر می‌شوند و سایر خسارت‌ها نیز پرداخت خواهد شد. اما یکی از مالکان این تلویزیون‌ها به خبرنگار هفت‌صبح گفت با اینکه با زحمت توانسته با بخش پشتیبانی خدمات پس از فروش این شرکت تماس گرفته و درخواست کمک کند، هنوز تلاشی برای جبران این خسارت انجام نشده است.

هنوز برخی جزئیات شفاف نیستند. مثلاً دقیقاً چه تعداد دستگاه دچار مشکل شدند و خسارات کاربران چگونه جبران شد. کاربران از نبود تیم نرم‌افزاری مستقل در اسنوا انتقاد کردند و آن را نشانه وابستگی کامل به شرکای خارجی دانستند. برخی کارشناسان این را «بازی با رانت دولتی» توصیف کردند، جایی که ممنوعیت واردات لوازم خانگی (برای حمایت از تولید داخلی) منجر به فروش محصولات چینی با برچسب «ملی» به قیمت بالا شد، اما کیفیت و خدمات پس از فروش ضعیف ماند.

از سوی دیگر برخی منتقدان با توجه به موضوع بدنامی هک تلویزیون‌ها می‌گویند این شرکت، تولیدکننده واقعی نیست و در عمل، مونتاژکننده محصولات چینی با دسترسی به رانت‌های دولتی است. در نمایشگاه ایران‌پلاست ۱۴۰۴، شعار “نه به ABS” (جایگزینی مواد ارزان‌تر) به جنجال کشید و این برند به تضعیف دیگر برندهای ملی متهم شد. به نظر می رسد تولید در داخل انجام می‌شود اما بخش بزرگی از قطعات یا نرم‌افزار از خارج وارد می‌شود. بنابراین وقتی تأمین خارجی مختل شود، تولید یا عملکرد برند مختل خواهد شد.

 

ورود به صنایع دیگر

همان طور که پیش از این ذکر شد، شرکت اسنوا در حوزه صنعت لوازم خانگی فعالیت می کند. اما ورود مالکان آن به صنایع دیگر از جمله نفت و پتروشیمی و تلاش برای خرید سهام شرکت سایپا، محبوبیت این برند را بیش از پیش به خطر انداخته است. گروه صنعتی انتخاب به بهانه «تکمیل زنجیره تأمین» وارد حوزه‌های پایین‌دستی نفت و پتروشیمی شده است. «انتخاب» این ورود را منطقی می‌داند چون معتقد است «اگر تولید لوازم‌خانگی دارید، تأمین مواد اولیه پتروشیمی برایتان می‌تواند راهبردی باشد.» با وجود آنکه ورود به پتروشیمی از منظر زنجیره تأمین قابل دفاع است، اما چند نقد مهم مطرح است.

برخی منتقدان می‌پرسند چرا شرکتی که تخصص آن لوازم‌خانگی است باید وارد پتروشیمی شود؟ آیا تمرکز خود را از دست نمی‌دهد؟ و به‌ویژه وقتی در بخش لوازم‌خانگی با چالش مواجه است، ورود به پتروشیمی چه تضمینی دارد؟

برخی دیگر این سئوال را مطرح کرده اند در حالی که بازار لوازم‌خانگی برای اسنوا مانند قبل سودآور نیست و رکود، واردات و رقابت به این شرکت فشار آورده‌ این پرسش مطرح است که آیا این شرکت با ورود به پتروشیمی مقصر رکود خودش نیست یا حداقل آیا تمرکز کافی بر کسب‌وکار اصلی خود دارد؟

ابهامات شفافیت، امکان رانت، تمرکز زدایی از کسب‌وکار اصلی و نقد درباره استفاده از موقعیت‌های صنعت برای گسترش در حوزه‎ای کاملاً متفاوت، از جمله مواردی است که منتقدان در خصوص ورود اسنوا به صنایع نفت و پتروشیمی مطرح می کنند.

از سوی دیگر در موضوع واگذاری سهام خودروسازی سایپا، گزارش شده که «اهلیت‌ سنجی» برای خریداران احتمالی آغاز شده و یکی از نام‌های مطرح، گروه انتخاب است.

برای خرید بلوک بزرگی مثل ۴۲ درصد سهام سایپا، نیاز به تأمین مالی بسیار بزرگی خواهد بود. حالا منتقدان می گویند در حالی که اسنوا در تولید لوازم خانگی موفقیت چشمگیری نداشته، چگونه می‌خواهد مدیریت دومین خودروساز ایران را برعهده بگیرد؟

پرسش دیگر این است که مالکان اسنوا، هنگام ورود به این صنعت در ۲۰ سال پیش، چقدر سرمایه اولیه داشتند و آیا با پاسخگویی منصفانه به نیاز بازار و مصرف کنندگان، ثروت آنها چند هزار برابر شده که اکنون سودای ورود به پتروشیمی و خودرو را در سر می پرورانند؟ در واقع ثروت بادآورده اسنوا ماحصل فروش محصولات کم کیفیت با مبلغ محصولات درجه یک خارجی به مشتریان است. اگرچه قانون از کجا آورده ای، در سال ۱۳۳۷ و برای رسیدگی به ثروت وزرا و مقام های سیاسی تصویب شده، ولی می تواند الگوی خوبی برای رسیدگی به ثروت تیم اسنوا است.

 

انحراف بخشی از ارز وارداتی

حاشیه‌ها نشان‌دهنده چالش‌های ساختاری مانند وابستگی به واردات، مسائل کارگری و شفافیت مالی گروه صنعتی انتخاب (مالک اسنوا) است. برخی قطعات وارداتی محصولات این شرکت از کشورهای آسیایی و اروپایی از جمله، چین، کره و ترکیه تأمین می شود. برخی دیگر نیز توسط شرکت‌های ایرانی تولیدکننده و واردکننده تامین می‌شود که تفکیک دقیقی از آن ارایه نشده است.

در بخش مواد شیمیایی و قطعات پلاستیکی، ۷۶۴ میلیون واحد تامین داخلی ولی ۲۶۷۰ میلیون تامین خارجی صورت می گیرد. ۳.۶ قطعه الکترونیکی داخلی و ۲.۸ میلیون وارداتی است.  حتی در قطعات فلزی نیز در مقابل ۳۸ میلیون خرید از شرکت های ایرانی، شاهد واردات ۸ میلیون واحدی از شرکت های خارجی هستیم.

در همین حال برخی کارشناسان صنعت لوازم خانگی اعلام می کنند که برخی از شرکت های تولیدکننده لوازم خانگی، اقدام به دریافت ارز دولتی برای خرید مواد اولیه این صنعت می کنند اما در ادامه بخشی از این ارزها در جاهای دیگری به جز این صنعت وارد می شوند. موضوعی که آن هم تبدیل به یکی دیگر از ضعف‌های مدیریتی این صنعت شده است. اما دسترسی به گزارش‌های دقیق این بخش و نام شرکت‌های متخلف، در این گزارش میسر نشد.

گروه صنعتی انتخاب در نیمه نخست سال ۱۴۰۴ با افت شدید تولید مواجه شده است. در حالی که تولید شش ماهه نخست سال ۱۴۰۳ در بخش یخچال فریزر و ساید بیش از ۱۵۰ هزار قطعه بوده، در نیمه نسخت امسال به ۷۴ هزار افت پیدا کرده است. در زمینه یخچال فریزر عادی، این افت از ۸۳ هزار به ۴۲ هزار گزارش شده است. یخچال از ۸۷ به ۳۲ هزار و فریزر از ۹۱ به ۳۲ هزار کاهش یافته است. محصولات صوتی و تصویری از ۱۳۹ هزار به ۶۹ هزار و همچنین دستگاه های شوینده از ۵۱۴ به ۳۱۲ هزار کاهش یافته است.

در حالی که انتظار می رود افزایش قیمت ارزهای خارجی به توسعه تولید داخلی منجر شود ولی در عمل می‌بینیم که گروه انتخاب، راه دیگری را می رود که ماهیت تولید داخلی این شرکت را با تردیدهای جدی مواجه می کند.