عبور از تحریم‌ها در گذرگاه شانگهای

به گزارش سرمایه فردا، حضور ایران در جلسه سازمان همکاری شانگهایدر آستانه تهدید به تحریم های جدید علیه ایران اهمیت ویژه ای دارد. این سازمان  به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین بلوک‌های منطقه‌ای اوراسیا، با هدف تقویت همکاری‌های امنیتی، اقتصادی و سیاسی میان کشورهای عضو، در سال ۱۹۹۶ پایه‌گذاری شد و در دو دهه اخیر به بالندگی رسیده است. از سوی دیگر با توجه به رشد تجارت ایران با کشورهای آسیای میانه، چین، روسیه و هند، و کاهش وابستگی به بازار اروپا، سازمان همکاری شانگهای می‌تواند به سکوی پرتابی برای اقتصاد ایران در دوران تحریم تبدیل شود. بسیاری از کارشناسان معتقدند که آینده اقتصاد جهانی در شرق رقم خواهد خورد و ایران نیز با تقویت روابط منطقه‌ای، در مسیر این تحول قرار گرفته است به ویژه اینکه همکاری تجاری با ارزی متفاوت از دلار جزو سیاست های  کشورهای عضو سازمان بریکس و شانگهای بوده که می تواند  تحریم های غرب را بی اثر کند.

عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نه‌تنها یک دستاورد دیپلماتیک، بلکه یک فرصت راهبردی برای عبور از محدودیت‌های تحریمی و ورود به نظم اقتصادی جدید جهانی است. اگر زیرساخت‌های داخلی به‌درستی تقویت شوند، این عضویت می‌تواند به نقطه عطفی در سیاست خارجی و اقتصادی ایران تبدیل شود.

فرصت‌های راهبردی برای ایران

عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای در شرایطی صورت گرفت که کشور با تحریم‌های گسترده غرب مواجه بود. این عضویت نه‌تنها به ایران امکان حضور در معادلات اقتصادی خارج از چارچوب غرب را می‌دهد، بلکه در حوزه‌های انرژی، تجارت، ترانزیت و امنیت نیز فرصت‌های قابل توجهی فراهم کرده است. درواقع ایران به‌عنوان دومین دارنده ذخایر گاز و چهارمین کشور نفت‌خیز جهان، با عضویت در در این سازمان   به بازارهای پرمصرفی چون چین، هند و پاکستان دسترسی مستقیم پیدا کرده و همکاری‌های پتروشیمی نیز در این قالب قابل توسعه است.

همچنین بهره‌برداری از تسهیلات سازمان در شرایطی که تحریم های غربی علیه ایران بهره مندی از وام صندوق ها و بانک های جهانی را محدود کرده می تواند گام موثری برای توسعه اقتصادی باشد. همین طور توافقات تعرفه‌ای، زمینه‌ساز افزایش حجم مبادلات ایران با اعضای شانگهای شده است. هدف‌گذاری برای افزایش تجارت ایران با این کشورها به بیش از ۵۰ میلیارد دلار، با حذف ۸۷ درصد تعرفه‌ها، نشان‌دهنده ظرفیت بالای این همکاری‌هاست.

ایران در چهارراه ارتباطی شرق و غرب قرار دارد و به‌عنوان یکی از کریدورهای اصلی جاده ابریشم جدید، نقش کلیدی در ترانزیت کالا ایفا می‌کند. بانک جهانی نیز ایران را پرمنفعت‌ترین مسیر اقتصادی منطقه معرفی کرده است .سید روح‌الله لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صنعت، معدن و تجارت، با اشاره به همسویی سیاست‌های ایران و سازمان شانگهای، تأکید می‌کند که« این سازمان می‌تواند به ایران در زمینه دلارزدایی، توسعه حمل‌ونقل، گسترش تولید و تجارت کمک کند. با توجه به حضور قدرت‌های بزرگ مانند چین، روسیه و هند نقش ایران در تأمین انرژی برای اعضای سازمان، موثرتر شده و در مقابل امکان مقابله مشترک با تحریم‌ها بیشتر شده است. از این رو عضویت ایران در شانگهای نه‌تنها تحریم‌ها را بی‌اثر کرده، بلکه در دوران فشار حداکثری نیز رکوردهای صادراتی و ترانزیتی ثبت شده است.

چشم‌انداز همکاری‌های آینده

سازمان همکاری شانگهای در حال گذار از یک پلتفرم ژئو‌اقتصادی است که می‌کوشد وابستگی به نهادهای غرب‌محور مانند WTO، IMF و دلار آمریکا را کاهش دهد. این روند، به‌ویژه پس از تحریم‌های گسترده علیه روسیه و ایران، شتاب بیشتری گرفته است. ایران در این مسیر می‌تواند نقش یک «لنگر منطقه‌ای» را ایفا کند؛ کشوری با ظرفیت‌های ترانزیتی، انرژی و صنعتی که می‌تواند به همگرایی اقتصادی شرق کمک کند.

در این چارچوب، شانگهای نه صرفاً یک سازمان همکاری، بلکه یک آزمایشگاه برای شکل‌دهی به نظم اقتصادی غیرغربی است. ایران با حضور در این آزمایشگاه، نه‌تنها از مزایای اقتصادی بهره‌مند می‌شود، بلکه در تدوین قواعد جدید بازی نیز مشارکت خواهد داشت.

یکی از چالش‌های قبلی ایران در سازمان‌های بین‌المللی، فقدان زیرساخت‌های نهادی برای تبدیل شدن به یک بازیگر ساختاری بوده است. عضویت در شانگهای فرصتی است برای بازسازی این ظرفیت‌ها؛ از دیپلماسی اقتصادی هدفمند گرفته تا نوسازی نظام تعرفه‌ای و لجستیکی.

برای ایفای نقش مؤثر، ایران باید از یک عضو منفعل به یک کنشگر نهادی تبدیل شود؛ یعنی در تدوین دستورکارهای سازمان، طراحی سازوکارهای همکاری و حتی پیشنهاد ابتکارات منطقه‌ای مشارکت فعال داشته باشد. این امر مستلزم تقویت نهادهای داخلی، تربیت دیپلمات‌های اقتصادی و ایجاد پیوندهای پایدار با اتاق‌های بازرگانی و مراکز تصمیم‌گیری کشورهای عضو است.

در حالی که تمرکز اصلی بر انرژی و تجارت فیزیکی است، یکی از حوزه‌های کمتر دیده‌شده اما حیاتی، ظرفیت‌های همکاری فناورانه و دیجیتال میان اعضای شانگهای است. چین و هند به‌عنوان دو قدرت دیجیتال در حال رشد، می‌توانند شریکان کلیدی ایران در انتقال فناوری، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و حتی همکاری در حوزه هوش مصنوعی و بلاک‌چین باشند.

مهم‌ترین کارکردهای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای

ایران با سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها می‌تواند از وابستگی به فناوری غربی بکاهد و در عین حال، به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان داخلی سرعت ببخشد. ایجاد «کریدورهای دیجیتال» میان تهران، دهلی، پکن و مسکو می‌تواند به شکل‌گیری یک اکوسیستم فناورانه مستقل از غرب کمک کند.

در ادامه می توان ادعا کرد که یکی از مهم‌ترین کارکردهای عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، ایجاد نوعی «امنیت اقتصادی نهادی» در برابر تحریم‌هاست. برخلاف همکاری‌های دوجانبه که در برابر فشارهای سیاسی آسیب‌پذیرند، همکاری‌های چندجانبه در قالب سازمان‌های منطقه‌ای می‌توانند سپری برای تداوم تجارت و سرمایه‌گذاری باشند.

ایجاد سازوکارهای مالی مستقل، مانند سیستم‌های پرداخت غیردلاری، بانک‌های توسعه منطقه‌ای و توافقات تعرفه‌ای چندجانبه، می‌تواند به ایران کمک کند تا در برابر تحریم‌های ثانویه مقاومت کند. این امر مستلزم آن است که ایران در طراحی این سازوکارها نقش فعال ایفا کند و صرفاً به استفاده از آن‌ها بسنده نکند.

از طرف دیگر ایران می‌تواند با توسعه دیپلماسی داده‌محور، به‌ویژه در حوزه‌های انرژی، ترانزیت، تجارت و امنیت، نقش تحلیلی خود را در سازمان شانگهای تقویت کند. ایجاد مراکز داده مشترک، پلتفرم‌های تحلیل ریسک منطقه‌ای و همکاری‌های آماری می‌تواند به ایران کمک کند تا در تصمیم‌سازی‌های سازمان نقش مرجع ایفا کند.

عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، یک دستاورد دیپلماتیک مهم است. این عضویت باید به نقطه آغاز یک راهبرد منطقه‌ای تبدیل شود؛ راهبردی که ایران را از یک بازیگر تابع به یک معمار نظم اقتصادی شرق بدل کند. تحقق این هدف نیازمند بازتعریف نقش ایران در سازمان، تقویت زیرساخت‌های داخلی، و بهره‌گیری از ظرفیت‌های مغفول مانده در حوزه‌های مختلف است.

تاریخچه شکل گیری سازمان شانگهای

این سازمان ابتدا با عنوان «شانگهای ۵» و با مشارکت چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان شکل گرفت و پس از پیوستن ازبکستان، به نام کنونی تغییر یافت. دفتر مرکزی آن در چین قرار دارد و زبان‌های رسمی آن روسی و چینی هستند؛ نشانه‌ای از محوریت دو قدرت بزرگ منطقه‌ای در ساختار تصمیم‌گیری سازمان.

ایران از سال ۲۰۰۵ به‌عنوان عضو ناظر به سازمان همکاری شانگهای پیوست و پس از رفع موانع حقوقی ناشی از تحریم‌های بین‌المللی، در اجلاس سران سال ۱۴۰۰ در تاجیکستان، به‌عنوان نهمین عضو دائم سازمان پذیرفته شد. این عضویت در اجلاس سال بعد در سمرقند با امضای بیش از ۴۰ سند رسمی تثبیت شد و ایران به‌طور کامل به جمع اعضای اصلی سازمان پیوست.

اعضای دائم سازمان شامل روسیه، چین، هند، پاکستان، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان هستند. کشورهای افغانستان، مغولستان و بلاروس به‌عنوان ناظر و کشورهایی مانند ترکیه، آذربایجان و ارمنستان به‌عنوان شرکای گفت‌وگو در تعامل با سازمان قرار دارند.

اهداف اصلی سازمان شامل توسعه همکاری‌های سیاسی و اقتصادی، تقویت اعتماد منطقه‌ای، حفظ ثبات و امنیت، مبارزه با تروریسم، قاچاق انسان و مواد مخدر و ایجاد موازنه در برابر نفوذ ناتو و آمریکا است. این سازمان با در اختیار داشتن حدود ۲۰ درصد جمعیت جهان، چهار قدرت هسته‌ای، دو عضو دائم شورای امنیت و بیش از یک‌پنجم تولید ناخالص جهانی، به یکی از بازیگران کلیدی در نظم نوین جهانی تبدیل شده است.