به گزارش سرمایه فردا، در جهانِ پرتنش امروز، انرژی دیگر صرفاً یک کالای اقتصادی نیست؛ بلکه به ابزاری راهبردی در رقابت‌های ژئوپلیتیکی بدل شده است. از حملات پهپادی به پالایشگاه‌های روسیه گرفته تا تلاش اسرائیل برای گسترش مسیرهای صادرات گاز، از بحران تأمین سوخت در صربستان تا اکتشافات تازه در آب‌های عمیق هند، همه‌چیز حکایت از بازآرایی نقشه قدرت در بازار جهانی انرژی دارد. در این میان، کشورها با دو چالش هم‌زمان روبه‌رو هستند: حفظ امنیت عرضه در کوتاه‌مدت و بازتعریف استقلال انرژی در بلندمدت. این گزارش، تصویری چندلایه از این تحولات ارائه می‌دهد؛ جایی که هر انفجار، هر قرارداد و هر کشف تازه، معنایی فراتر از مرزهای ملی دارد.
در پی حمله پهپادی اوکراین به پالایشگاه نفت ریازان، چهارمین پالایشگاه بزرگ روسیه و یکی از دارایی‌های راهبردی شرکت روس‌نفت، بخشی از ظرفیت پالایشی این مجموعه از مدار خارج شد. واحد تقطیر CDU-4 که سالانه حدود ۴ میلیون تُن نفت خام را فرآورش می‌کند معادل ۸۰ هزار بشکه در روز یا تقریباً یک‌چهارم ظرفیت کل پالایشگاه به‌دلیل آتش‌سوزی ناشی از حمله، متوقف شده است. هم‌زمان، چند واحد ثانویه از جمله ریفورمر، هیدروکراکر و کراکر کاتالیزوری نیز تعطیل شده‌اند که این امر موجب کاهش چشمگیر تولید فرآورده‌های نفتی در این پالایشگاه شده است.
شرکت روس‌نفت تاکنون درباره این حادثه واکنشی رسمی نشان نداده، اما منابع صنعتی می‌گویند پالایشگاه هنوز به‌صورت محدود فعالیت دارد. اوکراین نیز تأیید کرده که این حمله بخشی از استراتژی جدید کی‌یف برای هدف‌گیری زیرساخت‌های سوختی روسیه بوده است زیرساخت‌هایی که مستقیماً در خدمت ماشین جنگی کرملین قرار دارند.
در واکنش به این حملات، مقامات روسی آن‌ها را عامل کمبود بنزین و گازوئیل در بازار داخلی عنوان کرده‌اند. پالایشگاه ریازان در سال گذشته ۱۳.۱ میلیون تُن نفت خام را فرآورش کرده که از آن ۲.۳ میلیون تُن بنزین، ۳.۴ میلیون تُن گازوئیل و ۴.۲ میلیون تُن نفت کوره تولید شده است. کارشناسان هشدار می‌دهند که اگر وقفه در فعالیت این پالایشگاه ادامه یابد، عرضه سوخت در داخل روسیه به‌ویژه در آستانه فصل زمستان با فشار بیشتری روبه‌رو خواهد شد.
اگرچه تأثیر مستقیم این حادثه بر عرضه جهانی نفت ناچیز ارزیابی می‌شود، اما ابعاد نمادین آن بسیار مهم است. هر حمله موفق به عمق خاک روسیه، حق بیمه‌ی ریسک در بازار جهانی نفت را افزایش می‌دهد و توانایی کرملین برای حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی و درآمدهای صادراتی‌اش را زیر سؤال می‌برد.
در حالی‌که آتش‌سوزی در ریازان رو به خاموشی می‌رود، بازارهای جهانی چشم‌به‌راه واکنش احتمالی مسکو هستند. تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که این واکنش ممکن است با اعمال موج تازه‌ای از محدودیت‌های صادراتی همراه باشد که می‌تواند بار دیگر توازن شکننده بازار انرژی را تحت تأثیر قرار دهد.
تحولات حوزه انرژی در شرق مدیترانه
در ادامه تحولات حوزه انرژی در شرق مدیترانه، شرکت بریتانیایی Energean اعلام کرده است که با شرکت دولتی Israel Natural Gas Lines توافق‌نامه‌ای برای انتقال گاز از طریق خط لوله جدید نیتزانا به امضا رسانده است؛ پروژه‌ای که مسیر تازه‌ای برای صادرات گاز اسرائیل به مصر ایجاد می‌کند و بر اهمیت فزاینده این منطقه در معادلات انرژی خاورمیانه و اروپا می‌افزاید.
بر اساس این توافق، خط لوله‌ای زمینی از منطقه رامات هوفاف در جنوب اسرائیل تا مرز مصر در نیتزانا احداث خواهد شد. این پروژه بخشی از طرح بزرگ‌تری است که ماه گذشته با مشارکت شرکت نفتی شورون و شرکای پروژه لویاتان، از جمله NewMed Energy، معرفی شد. طرح مذکور شامل احداث ایستگاه تقویت فشار و حدود ۶۵ کیلومتر خط لوله جدید است که به‌طور مستقیم به زیرساخت‌های صادراتی مصر متصل خواهد شد.
قرارداد امضاشده به Energean اجازه می‌دهد تا سالانه یک میلیارد مترمکعب گاز را به مدت ۱۵ سال از این مسیر منتقل کند؛ با امکان تمدید یا فسخ زودهنگام. این شرکت که در شرق مدیترانه و دریای شمال فعالیت دارد، همچنین اعلام کرده در مرحله ساخت، از ظرفیت خط لوله Jordan-North نیز به‌طور موقت بهره‌مند خواهد شد. طبق برنامه‌ریزی، خط لوله نیتزانا باید حداکثر تا سه سال آینده و پس از نهایی شدن قراردادهای انتقال میان Energean، Leviathan و Tamar به بهره‌برداری برسد.
هزینه مشارکت Energean در این پروژه، شامل احداث خط لوله و ایستگاه‌های کمپرسور، حدود ۱۰۰ میلیون دلار برآورد شده است. ماتیوس ریگاس، مدیرعامل این شرکت، در بیانیه‌ای اعلام کرد که Energean اکنون به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی در منطقه جایگاه خود را تثبیت کرده و تمرکز خود را بر توسعه فرصت‌های صادرات گاز اسرائیل، تقویت بازار داخلی و ارتقای ثبات انرژی در منطقه معطوف کرده است.
این پروژه در حالی کلید می‌خورد که زیرساخت‌های انرژی در منطقه، به‌ویژه در روسیه، تحت فشار حملات هدفمند و تحولات ژئوپلیتیک قرار گرفته‌اند. در چنین شرایطی، مسیرهای جایگزین برای صادرات گاز، به‌ویژه از شرق مدیترانه به اروپا و شمال آفریقا، اهمیتی مضاعف یافته‌اند—هم برای تأمین امنیت انرژی و هم برای بازتعریف موازنه‌های قدرت در بازار جهانی انرژی.
توقف فعالیت پالایشگاه نفت و گاز صربستان
در ادامه تنش‌های ژئوپلیتیک در بازار انرژی، توقف فعالیت پالایشگاه نفت و گاز صربستان (NIS) به‌دلیل تحریم‌های جدید ایالات متحده و انسداد مسیر انتقال نفت، زنگ هشدار را در منطقه بالکان به صدا درآورده است. این پالایشگاه که بیش از ۸۰ درصد سوخت مصرفی صربستان را تأمین می‌کند، اکنون در آستانه تعطیلی قرار دارد آن‌هم در آستانه زمستان، زمانی که تقاضا برای سوخت گرمایشی و حمل‌ونقل به اوج می‌رسد.
شرکت NIS که ۵۶ درصد سهام آن در اختیار گازپروم‌نفت روسیه است، مالک و بهره‌بردار تنها پالایشگاه صربستان در شهر پانچِوو محسوب می‌شود؛ پالایشگاهی با ظرفیت سالانه ۴.۸ میلیون تن. اما پس از آنکه دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا (OFAC) در ۹ اکتبر معافیت تحریمی این شرکت را تمدید نکرد، NIS عملاً از خرید نفت خام در بازارهای بین‌المللی محروم شد.
در پی این تصمیم، محموله‌ای شامل یک میلیون بشکه نفت خام قزاقستانی که در ۹ اکتبر به پایانه اومیشال در کرواسی رسیده بود، به‌دلیل تعلیق انتقال از طریق خط لوله یاناو، همچنان در بندر متوقف مانده است. این خط لوله که از سال ۲۰۲۲ مسیر اصلی انتقال نفت روسیه و قزاقستان به صربستان بوده، اکنون به نماد آسیب‌پذیری ساختاری شبکه انرژی در بالکان تبدیل شده است—جایی که ظرفیت ذخیره‌سازی محدود و گزینه‌های جایگزین اندک‌اند.
دولت صربستان تلاش کرده با اطمینان‌بخشی، نگرانی‌ها را کاهش دهد. رئیس‌جمهور الکساندر ووچیچ اعلام کرده که ذخایر سوخت کشور تا پایان سال ۲۰۲۵ کافی خواهد بود. با این حال، تحلیلگران هشدار می‌دهند که در صورت تداوم اختلال، صربستان ناچار به واردات فرآورده‌های نفتی از کشورهای همسایه عضو اتحادیه اروپا خواهد شد که هم هزینه‌بر است و هم وابستگی ژئوپلیتیکی جدیدی ایجاد می‌کند.
کارشناسان انرژی پیش‌تر وابستگی NIS به گازپروم‌نفت را «نقطه‌ضعف راهبردی» صربستان دانسته بودند؛ ضعفی که اکنون در قالب بحران تأمین سوخت خود را آشکار کرده است. دولت در حال بررسی تأمین محموله‌های جایگزین از مسیر مجارستان و انجام مبادلات موقت با پالایشگاه‌های منطقه است، اما سرعت در تأمین این محموله‌ها تعیین‌کننده خواهد بود.
در حالی‌که بازارهای جهانی انرژی با تحولات شرق مدیترانه و حملات پهپادی به زیرساخت‌های روسیه درگیرند، بحران پالایشگاهی صربستان نشان می‌دهد که فشار تحریم‌ها و اختلال در زنجیره تأمین، نه‌تنها قدرت‌های بزرگ بلکه کشورهای کوچک‌تر را نیز در معرض بی‌ثباتی انرژی قرار داده‌اند. آینده فعالیت پالایشگاه پانچِوو، به‌نوعی آزمونی برای تاب‌آوری زیرساخت‌های انرژی در برابر فشارهای ژئوپلیتیک خواهد بود.
چالش‌های فزاینده‌ای هند در تأمین پایدار نفت و گاز
هند نیز با چالش‌های فزاینده‌ای در تأمین پایدار نفت و گاز روبه‌رو شده است. در حالی‌که اقتصاد این کشور با سرعت در حال رشد است، وابستگی شدید به واردات هیدروکربن‌ها و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌های آمریکا علیه روسیه، هند را ناگزیر کرده تا برای آینده‌ای پر از نااطمینانی، مسیر تازه‌ای در سیاست انرژی خود ترسیم کند.
با بیش از ۸۰ درصد وابستگی به واردات نفت و حدود ۵۰ درصد در حوزه گاز طبیعی، دولت هند تلاش کرده است با تقویت ظرفیت‌های داخلی، خودکفایی انرژی را به‌عنوان یک اولویت راهبردی دنبال کند. در همین راستا، نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، در ماه اوت برنامه ملی اکتشاف در آب‌های عمیق را راه‌اندازی کرد و اعلام داشت که هند منابع انرژی موجود در آب‌های عمیق خود را به‌کار خواهد گرفت تا وابستگی به سوخت‌های خارجی کاهش یابد.
تنها یک ماه پس از این اعلام، شرکت دولتی Oil India از نخستین اکتشاف گاز در دریای آندامان خبر داد—منطقه‌ای در شمال اقیانوس هند که با کشورهای میانمار و تایلند هم‌مرز است. این کشف، نخستین شناسایی هیدروکربنی در این حوضه محسوب می‌شود و گاز استخراج‌شده شامل ۸۷ درصد متان است؛ ترکیبی که از منظر صنعتی، ارزش بالایی دارد.
تحلیلگران مؤسسه Rystad Energy این کشف را نقطه‌عطفی در مسیر خودکفایی هند در حوزه گاز طبیعی می‌دانند. دریای آندامان بخشی از یک سیستم حوضه‌ای گسترده‌تر است که برآوردهای اولیه نشان می‌دهد ممکن است تا ۲۲ میلیارد بشکه نفت خام در خود جای دهد. با این حال، دستیابی به این منابع مستلزم اکتشافات گسترده، سرمایه‌گذاری قابل‌توجه و توسعه زیرساخت‌های فنی و لجستیکی است.
پانکاج جین، دبیر وزارت نفت و گاز طبیعی هند، نیز در اظهاراتی تأکید کرده که در بلندمدت، منابع جایگزین انرژی اهمیت بیشتری از سوخت‌های فسیلی خواهند یافت. اما در کوتاه‌مدت، هند ناگزیر است با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته اکتشافی، ظرفیت تولید داخلی را افزایش دهد تا بتواند در برابر فشارهای خارجی و نوسانات بازار جهانی، تاب‌آوری بیشتری از خود نشان دهد.
در شرایطی که رقابت برای امنیت انرژی در سطح جهانی شدت گرفته، مسیر هند برای کاهش وابستگی و تقویت استقلال انرژی، نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه یک انتخاب راهبردی برای حفظ ثبات در دوران پرتنش ژئوپلیتیک است.