بازگشت خشخاش؛ از مزارع ممنوعه تا نسخه‌های دارویی

به گزارش سرمایه فردا، در شرایطی که فضای مجازی به بستری برای تبلیغ بی‌پروای کشت خشخاش تبدیل شده و کاربران با حیرت از مزارع خانگی تا صنعتی این گیاه پرحاشیه سخن می‌گویند، دولت نیز بار دیگر در آستانه تصمیمی تاریخی قرار گرفته است: بازگشت به کشت قانونی خشخاش. این تصمیم، که ریشه در بحران تأمین مواد اولیه دارویی دارد، در تقاطع حساس میان سلامت عمومی، امنیت اجتماعی و اقتصاد دارویی کشور ایستاده است. تجربه تاریخی ایران از عصر صفویه تا دهه ۳۰ خورشیدی نشان می‌دهد که خشخاش همواره در مرز میان درمان و وابستگی حرکت کرده است  و حالا، در سایه تحریم‌ها و کاهش واردات، بار دیگر به صدر سیاست‌گذاری بازگشته است.

اگر به دنبال آن هستید که ببینید چطور می توانید خشخاش بکارید و از این راه به سود سرشاری برسید، کافی است ما را دنبال کنید و یه قلب قشنگ هم مهمونمون کنید. ما در این پیج به دنبال آن هستیم تا گام به گام شما را با نحوه کاشت خشخاش آشنا کنیم. از کاشت بوته ای آن در خانه و باغچه خانه اتان گرفته تا کاشت آن در مزرعه های بزرگ. حتی اگر تمایل داشته باشید می توانیم انها را از شما بخریم یا شما را به خریداران این محصول پرطرفدار معرفی کنیم!. » اینها بخش هایی از سخنان مرد میانسالی است که کابران اینستاگرام فقط صدایی از وی را می شنود آنهم در حالییکه بوته خشخاشی در دست دارد و تلاش می کند تا با حرارات ببیندگان صفحه اش را قانع کند تا با دنبال کردنش، با شیوه کاشت این گیاه پرحاشیه آشنا شوند.

تبلیغات در مورد کاشت و فروش خشخاش

فضای مجازی نه تنها ماههاست که پر شده از این دست تبلیغات در مورد کاشت و فروش خشخاش که هر از چند گاهی انتشار تصاویری از مزرعه ای در نقاط دور افتاده باعث می شود تا کاربران زیر این تصاویر و تبلیغات، با تعجب سوال کنند که مگر کاشت وبرداشت و فروش این گیاه، در ایران ممنوع نیست که به این سادگی هم در فضای مجازی با چنین وسعتی از آن صحبت می شود و هم مزارعی وجود دارند که به راحتی در آنها خشخاش می کارند؟ حالا اما دولت، خود به دنبال کشت این گیاه است!

کاشت خشخاش بی شک در ایران ممنوع است اما این محدودیت بعد از انقلاب وضع شده و پیش از آن، کاشت این گیاه زیر نظر دولت انجام می شده است. گرچه مساله تولید افیون و حشیش در کشور به چند هزار سال قبل در فلات ایران بر می‌گردد. مردم ایران از مواد مخدر در اشکال مختلف خوراکی و دارویی استفاده می‌کردند. در واقع برای اقوام آریایی خواص روان‌گردان شناخته شده بود و حتی در عزاداری‌ها از آن استفاده می‌کردند. جالب است بدانید که پدیده مصرف در ایران -این‌طور که در تاریخ نقل شده- به عصر صفویه برمی‌گردد. بعد از آن هم درزمان قاجار مصرف مواد با ترفندهای انگلیسی‌ها به شکل ترویج پزشکی گسترش یافت و اکثرمزارع گندم در ایران تبدیل به کشت خشخاش شد. موضوعی که باعث شد تا مصرف تریاک هم در ایران با رشدی تصاعدی افزیش پیدا کند بطوریکه از اواخر دوره قاجار تا اواخر دهه ۳۰ را شاید بتوان یکی از دورانی دانست که بیشترین آمار اعتیاد به مصرف تریاک در آن دیده می شد، به طوریکه حتی شیره کش خانه هایی به صورت علنی در تهران و بسیاری از شهرها مشغول به فعالیت بودند.

در این میان اما نمی توان از نقش دارویی عصاره این گیاه صرف نظر کرد. نقشی که توسط پزشکان اسلامی مانند زکریای رازی و ابوعلی سینا کشف شد وباعث شد تا با توجه به خاصیت دارویی تریاک، در دهه های ۳۰ تا ۵۰، حتی بیماران دفترچه و کوپن های سهمیه تریاک داشته اند که بر اساس تجویزی که دکتر می کرد، می توانستند به داروخانه های مشخصی مراجعه کنند و به اندازه نسخه ای که داشتند، تریاک بخرند. در آن زمان حتی سازمانی با نام معاملات تریاک برای نظارت بر تولید و توزیع خشخاش و تریاک ایجاد شده بود.

 

سیر قانون گذاری در کشت خشخاش

اما روند تصویب قوانین مرتبط با کشت خشخاش نیز در نوع خود قابل توجه است.  موضوعی که حاکمیت وقت رابر برآن داشت تا برای جلوگیری از افزایش آمار اعتیاد مردم، دست به اعمال محدودیت هایی جدی بزند. در همین راستا در سال ۱۳۳۴ ، مجلس ‌قانون منع کشت خشخاش و استعمال تریاک را تصویب کرد که در ماده یک آن، آمده بود؛ از تاریخ تصویب این قانون کشت خشخاش و تهیه و ورود مواد افیونی (‌تریاک و شیره و سایر مشتقات آن) در سراسر کشور ایران ممنوع شده بود.

با این حال ۱۳ سال بعد و در سال ۱۳۴۷ دوباره مجلس قانونی را تصویب کرد که اینبار برخلاف گذشته، قانون ممنوعیت کشت تریاک را لغو می کرد. بعد از آن بود که کشت خشخاش زیر نظر دولت وقت آغاز شد. اما این رویه دیری نپایید و بعد از سال ۱۳۵۷، کشت خشخاش با مصوبه شورای انقلاب ممنوع شد.

 

آغاز دوباره یک سناریو

حالا اما چند ماهی است که دوباره موضوع کشت این گیاه دارویی از سوی مسئولان مرتبط و حتی نمایندگان مجلس مطرح شده است. ماجرا از جایی شروع شد که چندی قبل حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت: « طی چند دهه گذشته مواد مخدر مورد نیاز شرکت های دارویی از محل کشفیات  و بخشی هم از طریق واردات تامین شده است، اما با روی کار آمدن طالبان و ممنوعیت کشت خشخاش، کشفیات ما در حوزه تریاک به شدت کاهش پیدا کرده است و همین مساله باعث شده تا شرکتهای دارویی به مشکل بربخوردند.»

وی سپس  از احتمال صدور مجوز کاشت و برداشت تریاک در ایران خبر داد و گفت که طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی، ایران اجازه کشت این گیاهان را برای مصارف دارویی دارد. به گفته ذوالفقاری طرح کشت گیاهان مخدر پایه برای تولید محصولات دارویی و صنعتی تحت پروتکل‌های بین‌المللی آماده شده و منتظر تصویب در ستاد مبارزه با مواد مخدر با ریاست رئیس‌جمهور است.

این اظهارات در حالی مطرح می شدند که رضا سپهوند، نماینده خرم‌آباد در مجلس نیز، همان زمان ازیررسی  لایحه اصلاح قانون مبارزه با موادمخدر در مجلس وجود خبر داده بود که بخشی از آن به کشت کنترل‌شده خشخاش تحت نظارت دولت اختصاص دارد.

 

اوج گیری مخالفت ها با کاشت خشخاش

همین چند جمله کافی بود تا موجی از تحلیل ها و اظهار نظرها در مورد درست یا نادرست بودن چنین اقدامی و همچنین چگونگی انجام آن، در رسانه ها و البته فضای مجازی به راه بیافتاد. گروهی معتقد بودند که با ورود کشاورزان و شرکتهای خصوصی به کشت این گیاه، ممکن است بازار اعتیاد در ایران داغ ترشده و باعث افزایش دسترسی به مواد مخدر به‌ویژه برای کودکان و افراد آسیب‌پذیر شود ضمن آنکه می تواند آسیب‌های دیگری که مانند افزایش جرائم مرتبط با مواد مخدر و خشونت‌های محلی و… را نیز به همراه داشته باشد. از سوی دیگر اما گروهی دیگر معتقد بودند که کاشت این گیاه نه تنها باعث بی نیازی کشور از واردات تریاک می شود که حتی می توان آن را برای مقاصد دارویی به شرکتهای بین المللی این حوزه صادر کرد.

 

گاهی علمی به ماجرای کشت خشخاش

دکتر هوشنگ قاسمی، کارشناس تولید مواد اولیه دارویی اما از نگاهی علمی تر به ماجرای کشت خشخاش نگاه می کند و می گوید: گیاه خشخاش حاوی آلکالوئیدهای دارویی زیادی است که مهمترین آنها عبارت است  از مورفین، کدئین، تبائین، نوسکاپین، پاپاورین که ارزش اقتصادی بالایی هم دارد. هر کدام از این مواد، موارد مصرف مختلفی دارد. مثلا از مورفین برای ساخت داروهای مسکن قوی و آرامبخش، از کدئین، برای ساخت ساخت داروهای ضد سرفه، از تبائین به عنوان یک ماده اولیه پایه برای تولید داروهای ترک اعتیاد، از پاپاورین برای تولید کردن داروهای گشاد کننده عروق و فشارخون و داروهای قطع نخاع و از نوسکاپین نیز برای تولید برخی دیگر از داروهای خاص ضد سرفه استفاده می شود.

وی با ذکر اینکه ایران جزء کشورهایی است که به تکنولوژی استخراج این مواد از تریاک و خشخاش دست پیدا کرده است می گوید: تا جاییکه می دانم هم اینک ۵-۶ کارخانه در کشور به تولید این محصولات مشغول هستند که اصلی ترین و اولین شرکت آنها، شرکت تماد است که به عنوان یکی از زیر مجموعه های داروپخش فعالیت می کند.

قاسمی با بیان اینکه در ایران عمده تمرکز شرکت های داروسازی در ایران روی استخراج  مورفین، کدئین از تریاک است می گوید: شاید بد نباشد که بدانید تمامی مراحل کشت و تولید و استخراج این مواد باید تحت نظارت  سازمان INCB که زیر مجموعه سازمان ملل تلقی می شود، باشد. یعنی باید مثلا مشخص باشد که مورفین تولید شده از سوی فلان شرکت از کدام مزرعه استخراج شده یا از کدام کشور وارد شده و مشخصات آن چه بوده است؟ وگرنه اجازه صادرات و شرکت در مناقصه های جهانی را ندارد.

وی با بیان اینکه بخش قابل توجهی از مورفین تولید شده از تریاک هم به کدئین که مصرف سالانه آن در کشور بیش از ۳۰تن است، تبدیل می شود می گوید: در ایران تاکنون شرکت های تولید مواد اولیه، از طریق مواد مخدری که کشف می شد، این مواد را استخراج می کنند ولی اولا کیفیت این مواد کشف شده افت و خیز فراوانی دارد و ثانیا به خاطر ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان مقدار آن هم به شدت کاهش پیدا کرده است. همچنین در سالهای گذشته خود ما بخشی از نیازهایمان را از کشورهایی مانند هند؛ ترکیه و کشورهای جنوب شرقی آسیا و یا کشورهای اروپایی مانند فرانسه و… تامین می کردیم که حالا به نظر می رسد با توجه به تحریم های کنونی، شرایط واردات تریاک بسیار مشکل تر شود.  بنابراین بهترین گزینه می تواند همان کشت نظارت شده خشخاش باشد

 

همچنان بر سر چند راهی تصمیم گیری

حالا اما به نظر می رسد که ستاد مبارزه با مواد مخدر تصمیم خود را برای صدور مجوز گرفته باشد همانگونه که محمد ترحمی، مدیرکل حقوقی و مجلس این ستاد در این زمینه گفته است: می‌خواهیم برای تولید داروها مجوز بدهیم.

به گفته وی شرط اول کشت این محصولات این است که زمین‌ها باید محصور و دارای مجوز دار باشد و دوم اینکه خرید صرفاً دولتی از زارع انجام شود. گرچه صحبت های ترحمی نیز حکایت از آن دارد که هنوز این طرح در ستاد در انتظار تایید است!

موضوعی که نشان می دهد همچنان سرنوشت این طرح همچنان نامعلوم است همانگونه که محمد زارعی قائم مقام دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدرنیز در آخرین اظهار نظر در این زمینه به آن تاکید کرده و گفته که هنوز این طرح به تصویب این ستاد نرسیده است! موضوعی که شاید مهمترین دلیل آن، همین فشار افکار عمومی و ابهامات موجود در این طرح باشد.

 

 

 

قانونی شدن کشت خشخاش، حیات جنگل‌های غرب ایران را تهدید می‌کند؛

زاگرس زیر تیغ کشاورزان قانون‌گریز

 

 

قانونی شدن کشت خشخاش تهدیدی جدی

این روزها که دولت به دنبال قانونی کردن کشت خشخاش است، لایحه‌ای سختگیرانه در زمینه تکرار تخلفات در حوزه کشت غیرقانونی این محصول تدوین و راهی مجلس شده است. بر اساس این لایحه اگر فردی سه بار در زمین زراعی خود اقدام به کشت بدون مجوز خشخاش کند، علاوه بر حبس و جریمه نقدی، زمینش مصادره خواهد شد. کارشناسان بر این باورند که در صورت تبدیل این لایحه به قانون، هجوم به جنگل‌های زاگرس برای کشت خشخاش افزایش می‌یابد و بستر جنگل‌های غرب کشور که امروز به دلیل دور از دید و دسترس بودن، به کشت این مخدر اختصاص یافته، بیش از گذشته درگیر کشت خشخاش شود.

آمارهای رسمی، سطح جنگل‌های زاگرس را حدود ۶ میلیون هکتار اعلام می‌کنند اما این جنگل‌ها بیشتر از آنکه کارکرد جنگل داشته باشند، شبیه به درختزارهایی هستند که موقعیت بسیار شکننده‌ای دارند. این عرصه‌ها از دیرباز مورد هجوم و بهره‌برداری‌های ناعادلانه از سوی جامعه محلی قرار داشته و امروز، بیش از یک و نیم میلیون هکتار از کف جنگل‌های زاگرس به کشت گندم و جو، اختصاص یافته است. در یک دهه اخیر، کشت خشخاش هم به این کلکسیون اضافه شده و مشکلات زاگرس را بیشتر کرده است. از آنجا که درآمد حاصل از یک کشت ممنوعه برای جامعه محلی جذاب است، طی یک دهه اخیر، بخشی از درختان زاگرس قطع شده و به جایش خشخاش کاشته‌اند. برخی از حریق‌های رخ داده در زاگرس را به همین کشت غیر مجاز نسبت می‌دهند زیرا گروهی مدعی هستند که صاحبان اراضی زیرکشت وقتی زمین‌هایشان لو رفته و از سوی ماموران امحا می‌شوند، برای انتقام دست به سوزاندن جنگل‌ها می‌زنند. گروهی دیگر هم معتقدند که آتش افروزی در دل جنگل‌های زاگرس، با هدف آزادسازی زمین برای کشت خشخاش انجام می‌شود. آنچه این روزها کارشناسان جنگل را نگران کرده است، تلاش دولت برای کشت قانونی خشخاش است. دولت با هدف تامین نیازهای دارویی قصد دارد خشخاش را به زمین‌های کشاورزی ایران بازگرداند و محمد ترحمی مدیرکل حقوقی و مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر از ارسال لایحه‌ای به مجلس خبر می‌دهد که بر اساس آن کشت غیر قانونی خشخاش در بار اول جریمه نقدی، بار دوم جزای نقدی و زندان و در مرحله سوم جزای نقدی، زندان و مصادره زمین را به همراه خواهد داشت. سیاستی که به اعتقاد کارشناسان حوزه جنگل‌، کشت غیرقانونی در پای درختان جنگل‌های زاگرس را توسعه می‌دهد و حیات جنگل‌های زاگرس را با خطر جدی مواجه می‌کند.

 

کشت پای درختان زاگرس، خطری جدی

کیومرث سفیدی اکولوژیست و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «هفت صبح» کشت در زیرآشکوب (زمین کف جنگل) جنگل‌های زاگرس را عاملی برای از بین رفتن خاک معرفی کرده و یادآور می‌شود که آگروفارستری (جنگل زراعی) در ایران می‌تواند ما را با مخاطرات جدی روبرو کند. زیرا کشورهایی که در آنها آگروفارستری انجام می‌شود، عمدتا در مناطق مدیترانه‌ای، اسپانیا، آمریکا و جنوب اروپا واقع شده‌اند و به این شکل نیست که در پای درختان جنگل، کشت انجام شود؛ بلکه کشاورزان نسبت به کشت درخت در داخل زمین‌های کشاورزی که نیاز به پوشش دارند، اقدام می‌کنند و یا در کشورهای مدیترانه‌ای که به اندازه کافی از پوشش جنگلی برخوردار هستند، در جاهایی که زیتون به‌عنوان گونه وحشی آن منطقه وجود دارد، کشت زیرآشکوب هم انجام می‌دهند و آن منطقه تبدیل به یک سیستم اگروفارستری می‌شود. در برخی کشورها دام را هم می‌آورند مثلا در آلمان مدل‌هایی وجود دارد که از زیر درخت‌های بلوط برای پرورش خوک استفاده می‌شود اما ایران یک کشور فقیر از نظر پوشش گیاهی و جنگل است و شرایطش با هیچ یک از این کشورها قابل قیاس نیست.

به گفته سفیدی جنگل‌های زاگرس کارکردهایی مثل تولید آب، اکسیژن، حفاظت از خاک و تعدیل اقلیم دارد و به دلیل بحران آبی که با آن مواجه هستیم، این جنگل‌ها اهمیت بسیار زیادی برای کشور دارند و باید به جای کشت زیرآشکوب در این اکوسیستم، پوشش موجود حفظ شود و برنامه احیایی برای آن تعریف شود.

این اکولوژیست و استاد دانشگاه توضیح می‌دهد: برنامه احیایی برای زاگرس به بیش از ۱۰۰ تا ۱۵۰ سال زمان نیاز دارد اما از آنجایی که عمر مدیریت در سازمان منابع‌طبیعی کوتاه است و جنگلبان یا مدیری تربیت نکرده‌ایم که بیشتر عمر خدمتی خود را در یک منطقه صرف کرده و آن منطقه را تحویل مدیر بعدی بدهد، در رابطه با اجرای برنامه‌های احیایی در زاگرس موفق نبوده‌ایم، در حالی که حیات این جنگل‌ها به تداوم زندگی در مرکز ایران و معیشت جامعه محلی گره خورده است.

 

احتمال افزایش شخم و شیار در جنگل‌های زاگرس

حمیدرضا افرند کارشناس جنگل نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» احتمال توسعه کشت در پای جنگل‌های زاگرس را جدی می‌داند زیرا مردم به صورت عرفی در کف جنگل‌های زاگرس اقدام به کشاورزی می‌کنند اما وقتی این زمین‌ها کشف می‌شود، نمی‌توان مالکیت افراد را اثبات و آنها را بازخواست کرد. اگر در زمین کشف شده خشخاش کشت شده باشد، افراد به راحتی می‌توانند منکر کشت این محصول شوند و به همین خاطر در صورت قانونی شدن کشت خشخاش کشت زیرآشکوب در جنگل‌های زاگرس افزایش خواهد یافت و حتی ممکن است جامعه محلی به این سمت برود که در اراضی عرفی خود اقدام به کشت خشخاش نکرده و در زمین‌های جدید و اراضی مجاور، این محصول ممنوعه را بکارد.

به گفته این کارشناس جنگل، توسعه کشت در جنگل‌های زاگرس زمینه تخریب بیشتر این اکوسیستم را فراهم می‌کند اما می‌توان راهی یافت که میزان خسارات وارده به جنگل به حداقل برسد.

او که چهار سال قبل طرحی در این زمینه تدوین کرده، بر این باور است که جنگلداری اجتماعی می‌تواند چاره کار باشد و بهتر است به جای اختصاص زمین‌های کشاورزی به کشت خشخاش، زمین‌های عرفی پای جنگل‌های زاگرس به کشت این محصول اختصاص یابد؛ زیرا برای رفع نیازهای دارویی و … در کشور به ۲۰۰ تا ۲۵۰ هزار هکتار زمین نیاز داریم که اگر در هر هکتار به‌طور متوسط پنج تن گندم تولید شود، سالانه ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تن گندم را با جایگزینی کشت خشخاش در مزارع در این شرایط سخت تحریمی از دست خواهیم داد. در حالی که اگر در قالب ماده سه قانون حفاظت و بهره‌برداری مصوب سال ۱۳۴۶، اراضی که به صورت عرفی در جنگل‌های زاگرس به کشت گندم و جو اختصاص داشتند، قانونا در قالب کشت محصولات فرعی به مالکان عرفی واگذار شوند، علاوه بر تامین نیازهای دارویی، مزایای دیگری برای کشور رقم خواهد خورد.

افرند می‌گوید: برای اجرای این طرح ابتدا باید از صاحبان عرفی زمین تعهد محضری گرفته شود تا مالکیت سازمان منابع‌طبیعی بر آن عرصه‌ها را به رسمیت بشناسند. با این اقدام، تکلیف یک و نیم میلیون هکتار اراضی اختلافی بین دولت و جامعه محلی برای همیشه روشن می‌شود. از سوی دیگر می‌توان احیای جنگل‌های مجاور کشت عرفی را به جامعه محلی که خشخاش کشت می‌کند، واگذار کرد و بهره مالکانه حاصل از کشت خشخاش را صرف احیای جنگل کرد. ضمن آنکه با دریافت مالیات مستقیم از افراد، بنیه اقتصادی کشور را هم تقویت کرد.

کشت عرفی در زیرآشکوب جنگل‌های زاگرس سابقه‌ای طولانی دارد و این پدیده زمینه زوال جنگل‌های بلوط را فراهم کرده است. اخیرا سازمان برنامه و بودجه، اعتباری خاص برای جنگل‌های زاگرس در نظر گرفته که صرفا صرف برگزاری همایش‌های بی‌نتیجه می‌شود. آیا این بار دولت صدای کارشناسان را می‌شنود و تهدید ایجاد شده برای جنگل‌های زاگرس را تبدیل به یک فرصت خواهد کرد؟