چالش شرکت‌های دانش‌بنیان در آینده با ظرفیت زیست‌‌‌بوم نوآوری

به گزارش سرمایه فردا، بیش از یک دهه از فعالیت شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان در کشور می‌‌‌گذرد و آن‌طور که گزارش‌‌‌های مختلف نشان می‌دهد این شرکت‌ها نتوانسته‌‌‌اند سهم قابل‌توجهی از اقتصاد دیجیتال کشور داشته باشند. در همین راستا، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در زمستان سال گذشته گزارشی از وضعیت فعالیت شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان منتشر کرد و در آن از کاهش نرخ تاسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها به شرکت‌های تولیدی با بیش از ۳سال سابقه خبر داد.

همچنین مرکز پژوهش‌‌‌ها روند رشد و بلوغ شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و هسـته‌‌‌های فناور مستقر در پارک‌‌‌ها را کند ارزیابی کرد و از احتمال چالش جدی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان به‌‌‌ عنوان بازیگران کلیدی این عرصه در آینده با ظرفیت زیست‌‌‌بوم نوآوری کشور هشدار داد.

شاید همین شرایط هم باعث شد تا معاونت علمی و فناوری ریاست‌‌‌ جمهوری بعد از یک دهه از آغاز فعالیت شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان، بر اساس قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌‌‌بنیان (مصوب سال ۱۳۸۹) به فکر بازنگری در نحوه فعالیت آنها بیفتد. به این ترتیب در اوایل هفته گذشته نظام جدید ارزیابی و حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌‌‌بنیان به اجرا گذاشته شد؛ یک نظام ارزیابی که به باور گروهی از مدیران شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان قدم مثبتی در به‌‌‌روزرسانی ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان است. بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند مشکل اینجاست که در اغلب اوقات قوانین و آیین‌‌‌نامه‌‌‌های خوبی در کشور تصویب و ابلاغ شده‌‌‌اند، اما در مرحله اجرا، این قوانین و آیین‌‌‌نامه‌‌‌ها نتوانسته‌‌‌اند به اهداف خود برسند. همچنین به باور گروهی دیگر در آیین‌‌‌نامه جدید تنها تعاریف و چارچوب‌‌‌ها به‌‌‌روزرسانی شده و بخش‌‌‌هایی که برای شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان قابل بهره‌‌‌برداری است به صورت شفاف باز هم مشخص نشده‌است.

نظام ارزیابی جدید چه ویژگی‌‌‌هایی دارد؟

در مراسم رونمایی از آیین‌‌‌نامه نظام جدید ارزیابی و حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان، روح‌‌‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکید کرد که نگرش کلی و روح حاکم بر آیین‌‌‌نامه ارزیابی و حمایت از شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان این است که دیگر به شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان بر اساس داشتن یا استفاده از یک فناوری پیچیده در محصولاتشان نگاه نشود و بیشتر به این مساله توجه شود که چقدر این شرکت‌ها تاثیر ملی داشته‌‌‌اند و تا چه اندازه در روند تحقیق و توسعه خود فرصت‌‌‌های اشتغال ایجاد کرده‌‌‌اند.

نظام جدید ارزیابی بر سه اصل اندازه و تاثیرگذاری شرکت، کیفیت موضوعی که روی آن کار می‌کنند و رشد شرکت استوار است و دیگر شرکت‌ها -طبق روال گذشته- به نوع ۱، ۲و ۳ تقسیم نمی‌‌‌شوند. شرکت‌ها در این ارزیابی در سه دسته نوپا، نوآور و دانش‌‌‌بنیان فناور جای می‌‌‌گیرند.

با اجرایی شدن نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان، از این پس کالاهایی دانش‌‌‌بنیان شناخته می‌‌‌شوند که محصولات آنها یا در مرحله تولید باشد یا حداقل در مقیاس آزمایشگاهی ساخته شده باشد. علاوه بر این، محصولات عرضه‌‌‌شده باید در حوزه فناوری‌‌‌های برتر باشند؛ به این معنا که دانش فنی طراحی و ساخت یا دانش فنی فرآیند تولید محصول از متوسط سطح فناوری‌‌‌‌‌‌های موجود در کشور بالاتر و دستیابی به آن مستلزم انجام تحقیق و توسعه به وسیله یک تیم فنی خبره باشد.

علاوه بر این، شرکتی که قرار است دانش‌‌‌بنیان تلقی شود باید حداقل در یکی از موارد طراحی زیرسیستم اصلی کالا و خدمت، طراحی یکپارچه‌‌‌سازی کالا و خدمت و طراحی فرآیند (یا تجهیزات) تولید کالا و خدمت مشروط به پیچیده بودن این فرآیند (یا تجهیزات تولید) تسلط داشته باشد.

طبق نظام جدید ارزیابی، سنجش تسلط بر دانش فنی با بررسی مواردی چون هزینه‌‌‌کرد تحقیق و توسعه، تعداد نیروی انسانی فعال در حوزه تحقیق و توسعه شرکت، برخورداری از مشتری تخصصی پایدار، میزان جذب سرمایه از شرکت‌های بزرگ، میزان سرمایه‌گذاری در تیم‌‌‌های فناور و شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان، انعقاد قراردادهای همکاری فناورانه با سایر شرکت‌ها یا دانشگاه‌‌‌‌‌‌ها، داشتن ثبت اختراع بین‌المللی تاییدشده نهایی و دارا بودن استانداردهای تخصصی و تاییدیه‌‌‌های عملکرد انجام می‌شود. ماده ۶ این آیین‌‌‌نامه به حمایت‌‌‌های شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان پرداخته است. بر اساس آنچه در این آیین‌‌‌نامه آمده است، حمایت مالیاتی از کلیه شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان مطابق مصوبات شورای راهبری فناوری‌‌‌ها و تولیدات دانش‌‌‌بنیان خواهد بود. همچنین شرکت‌های دانش‌‌‌‌‌‌بنیان سالانه بر مبنای شاخص‌‌‌های رشد مصوب دبیرخانه از قبیل سهم فروش دانش‌‌‌‌‌‌بنیان، تعداد نیروی انسانی بیمه‌‌‌شده و سایر شاخص‌‌‌های اعلامی از سوی دبیرخانه، رتبه‌‌‌بندی می‌‌‌شوند و متناظر با امتیاز کسب‌‌‌شده، می‌توانند از حمایت‌‌‌‌‌‌های ذیل قانون بهره‌‌‌‌‌‌مند شوند. در صورت نرسیدن شرکت به اهداف برنامه رشد مصوب خود، حمایت‌‌‌‌‌‌ها محدود و در صورت لزوم تا زمان تحقق اهداف توافق شده، قطع خواهد شد.

در بخش حمایت‌‌‌ها از شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان تاکید شده که صندوق نوآوری و شکوفایی موظف است برنامه حمایت از شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان شامل میزان و شرایط برخورداری از تسهیلات آن صندوق را متناسب با دسته‌‌‌بندی ارائه شده در این آیین‌‌‌نامه تدوین و ارائه کند.

مشکلاتی که همچنان پابرجاست

شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان شاید از جمله شرکت‌هایی هستند که در سال‌های گذشته بیشتر از دیگر بازیگران اکوسیستم نوآوری کشور نامشان شنیده شده و مورد توجه حاکمیت قرار‌‌‌گرفته‌‌‌اند، از ارائه وام‌‌‌های چند صد میلیاردی تا نام‌گذاری سال به نامشان و …. اما وقتی پای صحبت مدیران برخی از این شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان بنشینید، اعلام می‌کنند که با وجود وعده‌‌‌های رنگارنگ برای ارائه تسهیلات و شعارهایی که به نام آنها از زبان مسوولان مختلف شنیده‌‌‌ می‌شود، همچنان آنها با مشکلات و چالش‌‌‌های مختلفی دست‌‌‌وپنجه نرم می‌کنند که سیاستگذارگامی برای رفع آنها بر نمی‌دارد.

فعالان این حوزه براین باورند که حمایت از شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان بهینه و کارگشا نیست و در حد ویترین باقی مانده یا حداقل تسهیلات برای همه شرکت‌ها مساوی نیست. این فعالان تاکید می‌کنند که به صورت کلی در کشور بین دانش‌‌‌بنیان و غیردانش‌‌‌بنیان تفاوت عمده‌‌‌ای وجود ندارد؛ یا بهتر است گفته شود که به نسبت تبلیغاتی و ظاهرسازی که در این زمینه صورت می‌گیرد آنقدر تفاوتی در این زمینه در کشور وجود ندارد.

اما آیا نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان می‌تواند چالش‌‌‌های آنها حداقل در بحث تامین مالی، معافیت مالیاتی و … را رفع کند؟

حسن هاشمی، رئیس هیات‌مدیره هلدینگ دانش‌بنیان «گرین وب»، نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان را اتفاق مثبتی می‌‌‌داند، اما اعلام می‌کند این نظام در صورتی می‌تواند به شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان و رشد آنها کمک کند که به درستی و طبق بندهای قانونی آن به اجرا گذاشته شود.

هاشمی اعلام می‌کند که مشکلات دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها کاملا مشخص است و در این سال‌ها نیز بارها مطرح شده؛ از مشکل تامین محیط کار گرفته تا بحث بیمه و مالیات. همچنین به گفته او مباحثی مانند نیاز به تسهیل‌‌‌گری و میانجی‌گری بین دولت و بخش خصوصی هم که در این اکوسیستم همواره وجود داشته و دارد.

او تاکید می‌کند که در یک دهه اخیر اقدامات خوبی برای توسعه فعالیت‌‌‌های دانش‌‌‌بنیان انجام شده، اما هنوز مشکلات زیادی وجود دارد که این مشکلات توسط نهادهای رسمی مانند مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس هم رصد و اعلام شده است.

آنطور که او توضیح می‌دهد با رصد همین این مشکلات اکنون دو اتفاق رخ داده؛ یکی تصویب و ابلاغ قانون جهش تولید دانش‌‌‌بنیان و دیگری آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان.

هاشمی در مورد ارزیابی‌‌‌اش از آیین‌‌‌نامه جدید باز تعریف شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان  می‌‌‌گوید: ‌‌‌ «هم قانون جهش تولید دانش‌بنیان و هم ارزیابی جدید شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان را به فال نیک می‌‌‌گیریم؛ به این دلیل که نشان می‌دهد اهمیت دانش‌‌‌بنیان شدن کشور، جایگاه خود را در بین متولیان و تصمیم‌‌‌سازان پیدا کرده است. البته یک مطالبه و نیاز مهم که باید به آن توجه شود، پررنگ شدن نقش انجمن‌‌‌ها و تشکل‌های صنفی در فرآیند تدوین و اصلاح این ضوابط است که می‌تواند این قوانین و دستورالعمل‌‌‌ها را دقیق‌‌‌تر و واقع‌‌‌بینانه‌‌‌تر کند.» او تاکید می‌کند که درباره این آیین‌‌‌نامه جدید گفته شده که نظرات بخش‌‌‌های مختلف دریافت شده که البته خوب است برای شفاف‌‌‌سازی، فهرست مشارکت‌‌‌کنندگان بخش خصوصی در تدوین آن منتشر شود.

هاشمی معتقد است آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان در صورتی می‌تواند کارساز باشد که به درستی نیز به اجرا درآید.

در مقابل این انتقاد‌‌‌ها اما معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید که آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان سعی کرده با رفع نقاط ضعف گذشته به رشد ایجاد شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان کمک کند.

روح‌‌‌الله دهقانی فیروزآبادی در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: «در آیین‌‌‌نامه گذشته معافیت مالیاتی فارغ از اینکه اندازه شرکت چقدر است، چقدر در اقتصاد کشور تاثیرگذار است و چقدر رشد دارد، به شرکت‌هایی ارائه می‌‌‌شد که تنها از تکنولوژی پیشرفته در محصولات خود استفاده کرده بودند، ولو اینکه محصولاتشان فروش نداشت. در آیین‌‌‌نامه جدید گفته شده که شرکت‌های نوپا با زیر ۵ میلیارد تومان درآمد که محصولات دانش‌‌‌بنیانشان در لیست وجود دارد می‌توانند از معافیت مالیاتی استفاده کنند. این اتفاق هم بدون توجه به تقسیم‌‌‌بندی شرکت‌ها به نوع ۱ یا ۲ رخ می‌دهد.» به باور او با شفاف‌‌‌سازی در این زمینه انگیزه برای ایجاد شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان بیشتر خواهد شد.

دهقانی تاکید می‌کند یکی از مهم‌ترین‌‌‌ نکاتی که در آیین‌‌‌نامه جدید مدنظر بوده، این مساله‌‌‌ است که آیین‌‌‌نامه به گونه‌‌‌ای اصلاح شود که افراد برای ایجاد شرکت دانش‌‌‌بنیان انگیزه پیدا کنند. به باور او این آیین‌‌‌نامه برای شکل‌‌‌گیری شرکت‌های جدید است نه اینکه شرکت‌هایی که حالا هم در بازار فعال هستند مورد ارزیابی قرار بگیرند.

آنطور که دهقانی می‌‌‌گوید، آیین‌‌‌نامه جدید بستر حاصلخیزی است تا شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان جدید ایجاد شوند. بر اساس اظهارات دهقانی می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که آیین‌‌‌نامه ارزیابی شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان بیشتر از اینکه به دنبال حل مشکلات مالیاتی، تامین مالی و گسترش بازار شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان باشد، بیشتر بر رشد ایجاد شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان متمرکز است تا شاید در گزارش بعدی مرکز پژوهش‌‌‌ها اعلام شود که رشد شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان در کشور قابل قبول است!/دنیای اقتصاد