وزارت علوم چگونه بر ساختار حکمرانی تاثیر گذاشت

به گزارش سرمایه فردا، شکل‌گیری وزارت علوم در ایران پیامد یک تغییر جدی در ساختار حکمرانی در ایران بوده است. در سال ۱۲۳۷ خورشیدی، ناصرالدین‌شاه که خودرایی میرزا آقاخاننوری را مانعی در حکمرانی مناسب می‌دانست، با دستخطی نوری را از صدارت اعظم خلع می‌کند. ناصرالدین‌شاه می‌نویسد:

«جناب صدراعظم! چون شما جمیع امورات دولتى را به عهدۀ خود گرفتید و احدى را شریک و سهیم خود قرار نمى‌دادید، معلوم شد قوۀ یک شخص شما از عهدۀ جمیع خدمات ما برنیامد. …. شما را از منصب صدارت … معزول فرمودیم. در خانه خودت آسوده باش، درنهایت اطمینان و امنیت از جانب ما.».

به این ترتیب دوران حکمرانی بدون صدراعظمی آغاز می‌شود. در این دوره برای نخستین بار شورای وزیران متشکل از شش وزیر تشکیل می‌شود. به این ترتیب این شش وزارتخانه نخستین وزارتخانه‌های ایران می‌شوند: ۱-داخله [کشور]، ۲-خارجه [امور خارجه]، ۳-جنگ [دفاع]، ۴-مالیه [اقتصاد]، ۵-عدلیه [دادگستری] و ۶-وظایف و اوقاف.

وزارتخانه‌هایی که همچنان شاید اصلی‌ترین وزارتخانه‌های کشور هستند. یک سال بعدتر، در ۱۲۳۸ خورشیدی، دو وزارتخانه دیگر به شورای وزیران افزوده می‌شوند: ۷-وزارت علوم و ۸-وزارت صنعت و تجارت.

وزارت علوم اعتضادالسلطنه دانشجویان را به اروپا فرستاد

نخستین وزیر علوم «علیقلى میرزا اعتضادالسلطنه» است. او پسر پنجاه و چهارم فتحعلیشاه است. این وزیر دارای ویژگی‌هایی است که تبدیل به ارثیه انتظاراتی از وزارت علوم در طول حدود ۱۳۰ سال گذشته در وزارت علوم شده است.

به نظر می‌رسد یک وزیر علوم ایده‌ال برای نظام حکمرانی ایران بوده است و هنوز روسای جمهور شیفته امثال اعتضادالسلطنه‌ها هستند.نخستین وزیر علوم ایران، پیش از وزارت رئیس دارلفنون بوده است. آن‌گونه که همچنان ما از میان روسای دانشگاه‌ها به دنبال وزیر علوم هستیم.

اعتضادالسلطنه برخوردار از انتشارات قابل توجه در دوران خود نیز بوده است. اعتضادالسلطنه کتاب‌های متعددی در زمینه‌های مختلف از تاریخ تا نجوم تالیف نموده است. نه تنها انتشارات بالا دارد؛ بلکه تنوع آثارش او را در ردیف حکیم-دانشمندان قرار می‌دهد.

اعتضادالسلطنه در عرصه ورود علوم مدرن به ایران نیز کارنامه چشمگیری دارد. خودش از اعضاء آن گروه ایرانی-فرانسوی‌ بود که کتاب «گفتار در روش»، دکارت را به فارسی ترجمه کرد، کتابی که در سال ۱۲۴۱ با پشتیبانی وزارت علوم چاپ شد. در این کتاب مترجمین علاوه بر مقدمه، پیوست‌هایی نیز به کتاب افزودند تا نظریه‌های مدرن علمی و مهم اروپایی به خصوص قوانین نیوتون به صورت خلاصه شرح می‌داد.

او همچنین ۴۲ نفر از دانشجویان دارلفنون را نیز به اروپا فرستاد تا علوم روز را بیاموزند. این گروه اگرچه به عنوان بورسیه‌های رسمی دولتی شناخته نمی‌شوند و اطلاعات قابل‌توجهی از آنان در دست نیست؛ اما به نظر می‌رسد نخستین گروه منسجم و منتخب اعزام شده از ایران برای فراگیری علوم روز هستند.

نخستین وزیر علوم، البته اهل شعر و ادب بود و اغلب شعراء و ادیبان در جلسات وی حضور داشتند. وی روزنامه هفتگی به نام «روزنامه ملت سنیه ایران» را به چاپ سنگی در سال ۱۲۴۵ ه.خ. منتشر می‌کند و پس از انتشار دو شماره نام آن به روزنامه ملتی تبدیل می شود. پس از آن روزنامه علمی دولتی ایران را تاسیس می‌کند.

در کنار این کارها وی را می‌توان تاریخ‌نویسی قابل توجه دانست. وی چندین کتاب در خصوص اوضاع زمانه خود، خصوصا در خصوص زندگی و فعالیت‌های سید علی باب و اعدام او منتشر می‌کند.

کتاب‌هایی که در حقیقت تنها منابع موجود از برخی از شخصیت‌های بابیه و نحوه رشد آن‌ها است.
اعتضادالسلطنه البته به دلیل رابطه خانوادگی‌اش، از ملتزمین رکاب ناصرالدین‌شاه در سفر به فرنگ است. از افراد معتمد شاه است، آن‌گونه پس از مرگ شاه فرزندش را نیز به پیشخدمتی می‌پذیرد.

تجمیع تمامی آن‌چه اعتضادالسلطنه داشت، همچنان رویای رییس دولت ایران است. فهم ما از وزیر علوم اندکی بیشتر از اعتضادالسلطنه نرفته است. هنوز آن‌چه از وزارت علوم و وزیرش فهمیده و خواسته می‌شود؛ در ۱۳۰ سال پیش مانده است. تاریخ جلو می‌رود و سیاست در تاریخ جا مانده است.

وزارت علوم چگونه بر ساختار حکمرانی تاثیر گذاشت. زیرا علیقلی میرزا اعتمادالسلطنه پنجاه و چهارمین پسر فتحعلی شاه انتشارات داشت و کتابهای زیادی برای توسعه علم در ایران منتشر کرد./نویسنده: امیر ناظمی