بحران آب معدنی

بحران اخیر در تجارت آب معدنی ایران، نقطه‌ای هشداردهنده در مسیر صادرات این محصول محسوب می‌شود؛ مسیری که تا پیش از این، با رشد برندهای داخلی و افزایش تقاضای منطقه‌ای، نویدبخش توسعه بود. اما اکنون، با اعلام مسمومیت دو شهروند عمانی پس از مصرف یک برند خاص از آب معدنی ایرانی و تصمیم دولت عمان برای جمع‌آوری کامل آن برند از بازار، شرایط صادرات آب معدنی را دشوار کرد چراکه بعد از آن دستور ممنوعیت واردات آب معدنی ایران توسط دولت امارات متحده عربی نیز اعلام شد و همین مساله کافی ابود تا این صنعت با چالشی جدی در سطح اعتبار و اعتماد منطقه‌ای مواجه شود.

در فضای حساس خاورمیانه، که رقابت تجاری و سیاسی در آن بسیار فشرده است، چنین اتفاقاتی می‌توانند به سرعت به بحران‌های گسترده‌تر بدل شوند. گزارش رسمی دولت عمان درباره مسمومیت، فارغ از صحت یا خطای احتمالی، منجر به واکنش فوری و حذف برند ایرانی از بازار شد. با توجه به اینکه مارات نیز تصمیم به ممنوعیت واردات آب معدنی از ایران گرفته می تواند نشان دهند رفتار دومینووار کشورهای عربی نسبت به یم اتفاق باشد. اقدامی که نه‌تنها بر حجم صادرات تأثیر می‌گذارد، بلکه اعتبار برندهای ایرانی را در بازارهای منطقه‌ای زیر سؤال می‌برد.

در پاسخ به این اتفاقات، محمدرضا کاویانپور رئیس مؤسسه تحقیقات آب ایران، در گفت‌وگویی رسانه‌ای، ادعای مسمومیت را غیرمنطقی دانست و بر استانداردهای کنترل کیفیت آب معدنی تأکید کرد. او توضیح داد که مواد معدنی افزوده‌شده به آب در حد ناچیز هستند و شرایط نگهداری آب معدنی عمدتاً در یخچال نگهداری می شوند به همین دلیل احتمال فساد یا آلودگی را به حداقل می‌رساند. با این حال، در تجارت بین‌المللی، صرف وجود استانداردهای داخلی کافی نیست؛ اعتماد مصرف‌کننده خارجی، به‌ویژه در حوزه سلامت، نیازمند شفافیت، پاسخ‌گویی سریع و اعتبارسنجی مستمر است.

در این میان، ضعف در اطلاع‌رسانی، نبود سامانه‌های ردیابی محصول، و تأخیر در واکنش به ادعاهای مصرف‌کنندگان، می‌تواند به گسترش بی‌اعتمادی دامن بزند. حتی یک مورد گزارش‌شده، اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند به بحران برند تبدیل شود. در شرایطی که ایران به‌دنبال توسعه صادرات غیرنفتی است، چنین بحران‌هایی می‌توانند مسیر دیپلماسی اقتصادی را با مانع مواجه کنند و سهم کشور در بازارهای منطقه‌ای را کاهش دهند.

راهکار حل بحران آب معدنی

برای عبور از این بحران، چند اقدام فوری ضروری است؛ نخست، از طریق انتشار گزارش‌های رسمی کیفیت و نظارت وزارت بهداشت شفاف‌سازی عمومی شود. دوم، دیپلماسی فعال برای مذاکره با دولت‌های عمان و امارات و ارائه مستندات فنی اتفاق بیفتد،  سوم، بازنگری در برندینگ صادراتی با تمرکز بر اعتمادسازی در دستور ار قرار بگیرد و چهارم، ایجاد سامانه ردیابی محصول برای پاسخ‌گویی سریع به نگرانی‌ها و جلوگیری از گسترش شایعات راه اندازی شود.

در نهایت، بحران تجارت آب معدنی ایران، بیش از آنکه صرفاً یک مسئله فنی باشد، به چالشی در حوزه اعتبار، مدیریت بحران و دیپلماسی اقتصادی تبدیل شده است. حفظ جایگاه ایران در بازارهای منطقه‌ای نیازمند اصلاح ساختارهای نظارتی، ارتقای شفافیت و بازسازی اعتماد است اعتمادی که سرمایه اصلی هر برند صادراتی در فضای رقابتی امروز محسوب می‌شود.

رقابت در بازار آب معدنی کشورهای منطقه خاورمیانه

رقابت در بازار آب معدنی کشورهای منطقه خاورمیانه طی سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته و به یکی از پرچالش‌ترین حوزه‌های مصرفی بدل شده است. کشورهایی مانند ترکیه، لبنان، امارات و عربستان سعودی با بهره‌گیری از برندهای متنوع، بسته‌بندی‌های مدرن و رعایت استانداردهای بین‌المللی، توانسته‌اند سهم قابل توجهی از بازار منطقه را در اختیار بگیرند. ترکیه به‌ویژه با تمرکز بر صادرات‌محور بودن برندهای خود و حضور فعال در بازارهای عمان، قطر و امارات، جایگاه تثبیت‌شده‌ای یافته است.

در این میان، ایران با برخورداری از منابع طبیعی غنی و چشمه‌های معدنی متعدد، ظرفیت بالایی برای تولید آب معدنی دارد. طبق آمارهای رسمی، سالانه بیش از ۱.۲ میلیارد لیتر آب معدنی در کشور تولید می‌شود که بخش عمده‌ای از آن در استان‌های چهارمحال و بختیاری، مازندران، فارس و لرستان بسته‌بندی می‌شود. با این حال، سهم صادراتی ایران از این تولید کمتر از ۵ درصد است و عمدتاً به کشورهای همسایه مانند عراق، افغانستان، پاکستان و در مواردی محدود به عمان و امارات ارسال می‌شود.

این سهم اندک صادراتی در شرایطی رقم خورده که تقاضا برای آب بسته در کشورهای منطقه به‌دلیل گرمای شدید، رشد جمعیت و تغییر الگوهای مصرف، رو به افزایش است. با وجود این فرصت، برندهای ایرانی در رقابت با رقبای منطقه‌ای با چالش‌های جدی مواجه‌اند؛ از جمله ضعف در طراحی بسته‌بندی و بازاریابی بین‌المللی، نبود استانداردهای شفاف و قابل ردیابی برای مصرف‌کنندگان خارجی، فقدان دیپلماسی تجاری فعال برای تثبیت برندهای ایرانی در بازارهای هدف، و واکنش کند به بحران‌های اعتبار مانند گزارش اخیر مسمومیت در عمان.

در چنین فضایی، حتی یک گزارش منفی می‌تواند به حذف کامل یک برند از بازار منجر شود؛ همان‌طور که در مورد اخیر رخ داد. این در حالی است که رقبای منطقه‌ای با سرمایه‌گذاری در تبلیغات، کنترل کیفیت و ارتباطات رسانه‌ای، توانسته‌اند اعتماد مصرف‌کنندگان را حفظ کرده و جایگاه خود را تثبیت کنند.

برای ایران، اگر هدف توسعه صادرات غیرنفتی و حضور پایدار در بازارهای منطقه‌ای است، ضروری است که سیاست‌های صادراتی آب معدنی مورد بازنگری قرار گیرد. ارتقای استانداردها، ایجاد سامانه‌های ردیابی محصول، تقویت برندینگ بین‌المللی و پاسخ‌گویی سریع به بحران‌های اعتبار، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند مسیر رقابت‌پذیری ایران را هموار کنند. در غیر این صورت، ظرفیت تولید بالا به‌تنهایی نمی‌تواند ضامن موفقیت در بازارهای رقابتی باشد و فرصت‌های صادراتی همچنان از دست خواهند رفت.

تفاوت استانداردهای تولید و صادرات آب معدنی

آب معدنی، به‌عنوان یکی از کالاهای مصرفی حساس و پرتقاضا، تحت نظارت دقیق نهادهای بهداشتی و غذایی در سراسر جهان قرار دارد. با وجود تلاش‌های سازمان جهانی بهداشت (WHO) و سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)—برای همگرایی مقررات هر کشور بنا بر شرایط اقلیمی، زیرساخت‌های نظارتی، سطح توسعه صنعتی و سیاست‌های تجاری خود، استانداردهای خاصی برای تولید، بسته‌بندی و واردات آب معدنی تعریف کرده است. این تفاوت‌ها، به‌ویژه در حوزه صادرات، چالش‌هایی جدی برای تولیدکنندگان کشورهای صادرکننده از جمله ایران ایجاد کرده‌اند.

در ایالات متحده، نظارت بر تولید و واردات آب معدنی بر عهده سازمان غذا و دارو (FDA) است. این نهاد الزامات سخت‌گیرانه‌ای در زمینه میزان فلزات سنگین، باکتری‌ها، نیترات‌ها و سایر مواد شیمیایی اعمال می‌کند. همچنین برچسب‌گذاری دقیق شامل منبع آب مانند “آب چشمه” یا “آب تصفیه‌شده” الزامی است و هرگونه ابهام در منشأ محصول می‌تواند مانع ورود آن به بازار شود.

در اتحادیه اروپا، مقررات تحت پوشش دستورالعمل ۹۸/۸۳/EC قرار دارد که بر آزمایش‌های منظم میکروبیولوژیکی و شیمیایی تأکید دارد. علاوه بر الزامات بهداشتی، استانداردهای زیست‌محیطی برای بسته‌بندی، بازیافت و کاهش ردپای کربن نیز در فرآیند تولید و صادرات لحاظ می‌شود؛ موضوعی که در سال‌های اخیر به یکی از معیارهای مهم مصرف‌کنندگان اروپایی تبدیل شده است.

در امارات متحده عربی، فرآیند تأیید برچسب‌گذاری باید پیش از صادرات انجام شود و پس از ورود امکان اصلاح وجود ندارد. این کشور استانداردهای سخت‌گیرانه‌ای برای واردات آب معدنی اعمال می‌کند که شامل بررسی دقیق منبع، ترکیب شیمیایی، شرایط نگهداری و حتی نحوه حمل‌ونقل محصول است. هرگونه تخطی از این الزامات می‌تواند منجر به ممنوعیت ورود یا جمع‌آوری محصول از بازار شود.

در مقابل، کشورهای در حال توسعه معمولاً استانداردهای خود را بر اساس دستورالعمل‌های WHO تنظیم می‌کنند، اما نظارت اجرایی در بسیاری از موارد ضعیف‌تر است. در برخی کشورها، آب معدنی با آب آشامیدنی تصفیه‌شده اشتباه گرفته می‌شود و تفاوت‌های کیفی به‌وضوح مشخص نیست؛ موضوعی که می‌تواند منجر به سردرگمی مصرف‌کنندگان و کاهش اعتماد عمومی شود.

برای تولیدکنندگان ایرانی، این تنوع استانداردها و نبود تطابق کامل با الزامات کشورهای مقصد، مانعی جدی در مسیر توسعه صادرات محسوب می‌شود. ایران با تولید سالانه بیش از ۱.۲ میلیارد لیتر آب معدنی، ظرفیت بالایی برای حضور در بازارهای منطقه‌ای دارد، اما در بازارهایی مانند امارات و عمان، که اخیراً واردات آب معدنی ایرانی را محدود کرده‌اند، ضعف در شفافیت زنجیره تولید و نبود سامانه ردیابی محصول باعث کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان شده است.