چالش جدی زیست‌بوم ایران

در سال‌های اخیر، منظره سگ‌های بلاصاحب در کوه‌ها، سواحل و حاشیه شهرها به تصویری آشنا در زیست‌بوم ایران بدل شده است. حیواناتی که نه‌تنها از انسان نمی‌گریزند، بلکه با رفتارهای دوستانه و وابسته، به بخشی از زندگی روزمره برخی شهروندان تبدیل شده‌اند. اما پشت این تصویر پرعاطفه، واقعیتی نگران‌کننده پنهان است: رقابت ناعادلانه بر سر منابع، تهدید حیات وحش، مصرف بی‌رویه آب مجازی، و گسترش بیماری‌هایی چون هاری. کارشناسان محیط زیست و دامپزشکی هشدار می‌دهند که در نبود نهاد ناظر و سیاست‌گذاری مشخص، غذادهی بی‌ضابطه به سگ‌های بلاصاحب، به بحرانی چندلایه تبدیل شده که پیامدهای آن از مرگ کاکایی‌ها در ساحل تا افزایش مرگ‌ومیر انسانی ناشی از هاری را دربرمی‌گیرد. این گزارش، نگاهی دارد به ابعاد پنهان و آشکار این بحران خاموش.

جمعیت سگ‌های بلاصاحب در ایران رو به افزایش است. این را حقیقت را می‌توان وقتی صبح زود در کنار ساحل دریا قدم می‌زنید یا برای کوه‌پیمایی به کوه‌های اطراف تهران مراجعه می‌کنید، با گوشت و پوست خود لمس کنید. سگ‌هایی که نه تنها وقتی انسان را می‌بینند فرار نمی‌کنند بلکه اطراف افراد حلقه می‌زنند تا شاید غذایی دریافت کنند. برخی برای این سگ‌ها سفره پهن می‌کنند، گروهی آنها را نوازش می‌کنند و عده‌ای دیگر معتقدند که باید غذای این حیوانات بلاصاحب را شست، در ظرف قرار داد و روبرویشان گذاشت تا درگیر انگل نشوند و زندگی طولانی داشته باشند. همه این اتفاقات در شرایطی رخ می‌دهد که همین دو دهه پیش هیچ خبری از این رفتارها نبود. سگ‌های بلاصاحبی که یله و رها همه محیط‌های شهری و غیر شهری را اشغال کرده‌اند، در کنار ساحل به جان کاکایی‌ها می‌افتند تا سفره مشترکی که برایشان از بقایای گوشت مرغ پهن شده را به تسخیر خود درآورند. افزایش جمعیت این سگ‌های بلاصاحب زمینه حمله سگ‌ها به انسان را هم فراهم کرده و هاری در کشور را توسعه داده است. این روزها حتی روستاییان هم از افزایش جمعیت سگ‌ها گله دارند.

جمعیت سگ‌های بلاصاحب، صدرنشین گوشتخواران ایران

هفته گذشته رئیس سازمان دامپزشکی کشور جمعیت سگ‌های بلاصاحب را ۱۰ میلیون قلاده پیش‌بینی کرده و وزارت بهداشت هم تعداد حیوان گزیدگی در ۱۰ ماهه نخست ۱۴۰۳ را ۷۰۰ هزار مورد اعلام کرده است. مجید دریکوند دارنده دکترای تنوع زیستی و کارشناس محیط زیست در گفت‌وگو با «هفت صبح» بر این باور است که اگر فقط ۱۰ درصد جمعیت سگ‌های کشور به انسان حمله کرده باشند، با توجه به آمارهای وزارت بهداشت نزدیک به پنج میلیون قلاده سگ در کشور وجود دارد.

او که تخمین زدن جمعیت سگ‌های بلاصاحب در کشور را کار بسیار دشواری می‌داند، با در نظر گرفتن میانگین جمعیت اعلام شده از سوی دامپزشکی و تخمین جمعیت حاصل از گزش سگ‌ها، تعداد سگ‌های بلاصاحب ایران را ۶ تا هفت میلیون قلاده اعلام می‌کند.

به گفته این کارشناس محیط زیست ما در هیچ گوشتخواری، جمعیت ۶ میلیونی نداریم. بزرگترین گوشتخوار ایران پلنگ است که جمعیت آن زیر هزار قلاده است. اگر ارزیابی صحیح باشد، بین هزار تا دو هزار قلاده پلنگ در ایران داریم. حتی جمعیت روباه، گرگ یا شغال هم ۶ میلیون نیست. سگ به تنهایی رقیب همه گوشتخواران ایران است. سگ گونه‌ای اهلی است از دست مردم غذا می‌خورد و از انسان نمی‌ترسد اما در طبیعت خرگوش را می‌خورد، به قوچ و میش و کل و بز حمله می‌کند، با گرگ‌های وحشی هیبرید به‌وجود می‌آورد و آسیب‌های زیادی دارد.

۹۰ میلیون لیتر آب، پنهان در غذای سگ‌ها

دریکوند در تحلیل اثرات غذادهی به سگ‌ها، دریچه جدیدی را می‌گشاید و از منظر آب مجازی به تحلیل این پدیده می‌پردازد. به اعتقاد او، اگرچه طرفداران غذادهی معتقدند که ضایعات بخش تولید پروتئین را به سگ‌های بلاصاحب می‌دهند اما این تحلیل‌ها اشتباه است زیرا نه تنها افرادی هستند که مرغ را پخته و به سگ‌ها می‌دهند بلکه غذادهی به سگ‌ها بخش تقاضای مواد پروتئینی را تحریک کرده و منجر به افزایش خرید در این بخش می‌شود. یعنی اگر نیاز روزانه تهران به گوشت مرغ هزار تن باشد، با در نظر گرفتن پدیده غذادهی، این نیاز به روزانه ۱۳۰۰ تن افزایش می‌یابد.

برای تولید هر کیلوگرم گوشت و پروتئین ۱۸ هزار لیتر آب مصرف می‌شود و دریکوند با یک حساب سرانگشتی و لحاظ کردن مصرف سالانه یک کیلوگرم گوشت برای هر سگ بلاصاحب با در نظر گرفتن جمعیت پنج میلیونی این حیوان، به مصرف ۹۰ میلیون لیتر آب مجازی صرفا برای غذادهی به سگ‌های بلاصاحب می‌رسد و این در حالی است که تالاب‌های ایران یکی پس از دیگری خشک شده و برای انتقال آب خلیج فارس، پروژه‌های کلان با ۱۲ ایستگاه پمپاژ اجرا می‌شود.

او از زاویه‌ای دیگر هم به رقابت جمعیت سگ‌های بلاصاحب با حق حیات در ایران می‌پردازد و با در نظر گرفتن جمعیت ۱۳ میلیون نفری تهران، بر این باور است که اگر یک میلیون نفر در پایتخت سگ یا گربه نگه دارند، این حیوان به مثابه یک شهروند آب برای رفع نیازهایش مصرف می‌کند، آن هم در کشوری که در مدیریت منابع آب شکست خورده است.

توسعه هاری با افزایش جمعیت سگ‌های بلاصاحب

تاکید دریکوند در غذادهی به حیوانات بلاصاحب استفاده بیش از حد و بی‌تدبیر از منابعی است که این منابع به شدت رو به پایان است اما آیا این تمام ماجرای غذادهی به سگ‌های بلاصاحب است؟

پیام محبی به‌عنوان یک دامپزشک به یک سوی دیگر از ماجرای غذادهی به سگ‌ها اشاره دارد. او به «هفت صبح» می‌گوید: غذادهی به سگ‌ها چرخه هاری در کشور را تسریع می‌کند. هرچه به حیوانات بلاصاحب شهری غذا دهیم، تعدادشان را زیاد کرده و حیوانات دیگر را به خطر می‌اندازیم در واقع حق حیات را از حیوانات دیگر می‌گیریم.

به گفته این دامپزشک، سگ‌ها و همه دام‌های اهلی که توسط انسان برای مزارع ساخته شده‌اند، نباید به صورت آزاد وجود داشته باشند. افراد می‌توانند از این حیوانات در خانه‌های خود نگهداری کنند اما نباید حیوانات اهلی از چارچوب خانه خارج شوند.

او همه حیوانات خونگرم را ناقل هاری معرفی می‌کند اما اگر حیوان دندان داشته باشد، می‌تواند شرایط ابتلای افراد را تشدید کند اما داستان زمانی وحشتناک‌تر می‌شود که بدانیم ویروس هاری بعد از ورود به بذاق سگ به سرعت خود را نشان داده و حیوان بعد از ۱۰ روز می‌میرد اما همین سگ‌های آلوده اگر ویروس را به روباه منتقل کنند، این ویروس در بدن حیوان باقی می‌ماند و به‌عنوان مخزن عمل کرده و هاری را توسعه می‌دهد.

محبی با اشاره به شیوع بیماری هاری در گربه‌های تهران از دو رقمی شدن آمار مرگ و میر انسانی ناشی از هاری خبر می‌دهد در حالی که پیش از این تعداد کشته‌های ناشی از این بیماری تک رقمی بوده است.

اگرچه بارها نسبت به تبعات ناشی از غذادهی به حیوانات بلاصاحب شهری از سوی کارشناسان محیط زیست هشدار داده شده است، اما مسئولان نه تنها چاره‌ای برای حل این مشکل ندارند بلکه یک متولی مشخص برای ساماندهی حیوانات بلاصاحب هم وجود ندارد. اقدامات پراکنده، بلاتکلیفی در مواجه با حیوانات بلاصاحب و رفتارهای افراطی برخی افراد هر روز گره حل مشکل حیوانات بلاصاحب را کورتر می‌کند و گویا هیچ مسئولی نگران کاهش منابع و توسعه هاری در ایران نیست.