نقشه‌ راه نوآوری اجتماعی در مسیر تحول سیاست‌گذاری و توسعه پایدار

به گزارش خبرگزاری ایمنا، علی اصغر سعدآبادی دبیر جشنواره نوآوری اجتماعی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری امروز- دوشنبه ششم مرداد ۱۴۰۴، گفت:۱۹ میلیون نفر در ایران به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم درگیر مشکل مواد مخدر هستند؛ یعنی از هر شش نفر، یک نفرمان درگیر است. آمار روسپی‌گری در تهران طی سه سال اخیر ۶۸ درصد افزایش پیدا کرده. نزدیک ۴۴.۷ درصد از روستاییان ما به آب سالم دسترسی ندارند. ما آمار رسمی از کودکان کار، از خودکشی، از قاچاق در کشور نداریم. همه این‌هایی که عرض کردم بخش محدودی از مشکلات و مسائل اجتماعی هستند که ماها با آن‌ها رودررو هستیم.

وی افزود: برای یک مشکل اجتماعی پنج ویژگی را مدنظر قرار می دهیم: ۱. نوآورانه باشد ۲. پایدار باشد ۳. کارا و اثربخش باشد ۴. در کنشگری اجتماعی اتفاق بیفتد ۵. اثربخش باشد.

دبیر جشنواره نوآوری اجتماعی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: در نوآوری اجتماعی، مسائل اجتماعی شناسایی و راه‌حل‌های عملیاتی پیدا و پیاده‌سازی می‌شود.

سعدآبادی درباره تجربه نوآوری در کشور، گفت: وجه تمایز نوآوری اجتماعی نسبت به حوزه‌های دیگر این است که فرد باید خودتان را در مشکل قرار بدهد تا درک بکنید. افراد زیادی در اکوسیستم حول محورهایی در کشور شکل گرفته‌اند. در معاونت ریاست جمهوری دنبال ابزارهای سیاست‌گذاری بودیم برای تشویق و ترمیم اکوسیستم ابزارهای مانند جایزه استفاده شده است. چرا جایزه را انتخاب کردیم؟ ما یک اثری در مدیریت داریم به نام اثر لیگ. در لیگ فوتبال، شما فقط تیم اول را جایزه می‌دهید. . ولی برای اول شدن، ۲۰ تیم دیگر با هم رقابت می‌کنند. در این رقابت، بازیکن‌ها پرورش پیدا می‌کنند، مربیان آب‌دیده می‌شوند، داوران تعلیم می‌گیرند، کمیته داوران شکل می‌گیرد، تماشاچی‌ها درگیر می‌شوند.

وی گفت: در جایزه نوآوری اجتماعی هم ما درست از این اثر الگو گرفتیم. جایزه را یک برآیند می‌دانیم؛ از شناسایی، ارزیابی، اثرسنجی، و سپس حمایت و اتصال به اکوسیستم و شبکه حکمرانی و نهادهای خصوصی و دولتی کشور.

این مقام مسئول گفت: جایزه نوآوری اجتماعی، با رویکرد و سیستم مشخصی طراحی شده. در این جایزه که گاهی از آن با عنوان نوبل اجتماعی یاد می‌شود، دو اتفاق مهم دیگر در کنار جایزه رقم خواهد خورد:

اول: ما در کشور شاخص‌های دقیق برای ارزیابی علمی ایده‌های حوزه نوآوری اجتماعی نداریم. دوم: تجربه‌ای بود زمانی که به جاهای مختلف مراجعه می‌کردیم؛ همه‌جا به ما می‌گفتند که پروژه‌های شما در راستای اقتصاد مقاومتی نیست. اقتصاد مقاومتی که می‌گفتند، خود تعریف دقیقی نداشت. یعنی من نمی‌دانستم از من دقیقاً چه چیزی می‌خواهند تا بگویم که فلان پروژه در راستای اقتصاد مقاومتی هست. برای همین، شاخص‌های اقتصاد مقاومتی را تعیین کردیم. از این به بعد معلوم باشد که چه کسی اقتصاد مقاومتی هست یا نیست.

وی درباره راهکارهای کارآفرینی برای حل مشکلات گفت: ما اکنون درگیر مسائل و مشکلات دریاچه ارومیه هستیم. هفده سال پیش یک پروژه‌ای در منطقه ارومیه تعریف شد که شامل رشد و رونق کارآفرینی در حوزه کشاورزی اطراف دریاچه ارومیه بود. نهادهای مختلفی درگیر شدند. با اعطای بذرهای نوین و کود کشاورزان زیادی در حوزه کشاورزی مشغول به کار شدند. بعد از سه سال، محصولات داشت و برداشت شد. پیامدها چه بودند؟ ۱۱ اشتغال مستقیم ایجاد شد، گردش مالی قابل‌توجهی شکل گرفت. عددی که اعلام شد در دو سال چیزی حدود ۱۰۰ میلیارد تومان بود.

وی افزود: اما اثر بلندمدت چه بود؟ دریاچه خشک‌تر شد، نمک‌ها بیشتر شد، طوفان‌های نمک بیشتر شد، گرد نمک به زمین‌های کشاورزی رفت، زمین‌ها لم‌یزرع شدند، بهره‌وری پایین آمد. نه‌تنها آن‌هایی که برایشان اشتغال ایجاد شد، اکنون دیگر کاری ندارند؛ بلکه حتی کشاورزهای سنتی منطقه هم بیکار شده‌اند. اثرات زیست‌محیطی منفی بود.

 دبیر جشنواره نوآوری اجتماعی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تأکید کرد: در جایزه نوآوری اجتماعی، ما به نتایج و پیامدهای کوتاه‌مدت ضریب پایین می‌دهیم؛ ضریب اصلی ما باید اثرات اجتماعی و بلندمدت باشد، نه صرفاً اقتصادی.

سعدآبادی درباره اهداف بنیادی جایزه و ابزارهای اکوسیستم نوآوری اجتماعی گفت: این نوآوری دارای ۴ هدف است؛ ۱. اثر قابلیت‌ساز: یعنی الگوهایی ایجاد شوند که افرادی با دانش یا تجربه کم بتوانند رشد کنند. ۲. نهادهای واسط به میدان بیایند. به‌عنوان مثال، صندوق نوآوری اجتماعی به‌عنوان نهاد مالی تخصصی در کنار جایزه فعالیت دارد تا بتواند ایده‌ها و شرکت‌ها را از نظر مالی حمایت کند؛ چه از منظر تسهیلات، چه سرمایه‌گذاری. ۳. شتاب‌دهنده‌های مطرح حوزه نوآوری اجتماعی کشور همراه هستند؛ برای شتاب‌دهی، تیم‌سازی، ورود به بازار اجتماعی، شناسایی دغدغه‌ها. ۴. کمیته‌های تخصصی با حضور افراد حوزه حکمرانی و دولتی کشور حضور دارند تا بتوانند ایده‌ها را با سیستم حکمرانی پیوند دهند و در سطح ملی توسعه دهند.

وی درباره سطوح شرکت‌کنندگان و مراحل رشد نوآوری اجتماعی در جایزه نوآوری اجتماعی، گفت: شرکت‌کنندگان در چهار سطح طبقه‌بندی شده‌اند؛ در نوآوری اجتماعی فردی افراد حقیقی که ایده‌ای دارند یا آن را عملیاتی کرده‌اند. این دسته منابع محدودی دارند و معمولاً از دل دغدغه‌ها و مشکلات شخصی وارد نوآوری شده‌اند. در نوآوری اجتماعی مدیران و شرکت‌های خصوصی که در حوزه کارآفرینی اجتماعی فعال هستند و ساختار سازمانی، تیم، و مدل کسب‌وکار دارند. در نوآوری اجتماعی حکمرانی نهادها و دستگاه‌های دولتی که در حوزه نوآوری اجتماعی سیاست‌گذاری یا پروژه اجرا می‌کنند. تفاوت ظرفیت‌ها و منابع آن‌ها با سایر دسته‌ها بسیار مهم است، بنابراین جداگانه ارزیابی می‌شوند.

این مقام مسئول گفت: نوآوری اجتماعی جمعی و شبکه‌سازی هدف نهایی و چشم‌انداز جایزه است؛ جایی که سه سطح قبل با هم پیوند می‌خورند و یک اکوسیستم اجتماعی پایدار شکل می‌گیرد. مسیر رشد نوآوری اجتماعی شامل چند سطوح زیر است؛

سطح اول: رویش زمانی که ایده در حال خلق شدن است؛ اینجا برگزیدگان جایزه، در مرحله آشنایی قرار دارند و با حمایت صندوق و شتاب‌دهنده‌ها تلاش می‌شود که ایده‌ها به مرحله عملیاتی برسند.

سطح دوم: پویایی اجتماعی ایده تبدیل به یک شخصیت حقوقی می‌شود؛ ساختار می‌گیرد، تیم شکل می‌گیرد، سازوکار پیدا می‌کند.

سطح سوم: نهادینه‌سازی اجتماعی ایده به‌صورت کامل پیاده‌سازی شده، ثمرات آن قابل مشاهده است، و وارد بخش‌های سیستماتیک نوآوری اجتماعی شده است.

سطح چهارم: تأثیرگذاری اجتماعی (Impact) این همان آرمان جایزه است؛ مثل مثالی از دستگاه تصفیه آب توسط جوانان روستایی یا خانم‌هایی که اثرات عمیق اجتماعی را رقم زدند.

سعدآبادی در پاسخ به خبرگزاری ایمنا اظهار کرد: بخش خصوصی لزوماً باید عایدی داشته باشد در حوزه کسب‌وکارهای اجتماعی، کمی متفاوت است. ما الآن مجموعه‌های خصوصی داریم که با مشکلاتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. ما آمدیم ابتدا یک کاری انجام دادیم با بعضی از این مجموعه‌ها؛ اصطلاحاً بهش می‌گویند پیچ معکوس ایده‌پردازی. یعنی ما نمی‌نشینیم اینجا دور هم ایده بدهیم که خیلی در راستای حل مسائل بخش خصوصی کشور نیست؛ بلکه شرکت‌ها می‌آیند و می‌گویند چه مشکلاتی دارند، و نوآوران اجتماعی برای آن‌ها راه‌حل پیدا می‌کنند.

وی افزود: بنابراین بخش خصوصی از ایده‌ای برای حل مشکلش استفاده میشود و همچنین نیازها از دستگاه‌های حاکمیتی و دولتی کشور اخذ شد؛ ممکن است ایده‌پرداز یا نوآور تازه وارد باشد و این مسیر را بلد نباشد. شتاب‌دهنده‌ها می‌توانند نیازها را شناسایی کنند و به تحقق آن کمک می کنند.

وی درباره اینکه آیا ایده ها ثبت می شود؟ گفت: سطح ایده‌ها در سیستم رسمی کشور متأسفانه به رسمیت شناخته نمی‌شود. ایده‌های نرم در دبیرخانه جایزه ثبت خواهد شد و قراردادهای حفظ محرمانگی نوشته خواهد شد تا اگر حق معنوی ایده‌ای تضعیف شد، بتوانیم پیگیری کنیم.

این مقام مسئول گفت: در بخش حمایت‌ها، مبلغ جایزه ۵ میلیارد تومان تعیین شده است. نفرات برگزیده ۲۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کنند، اما این مبلغ به فراخور تشخیص کمیته ارزیابی و کمیته علمی قابل تغییر است. ممکن است در برخی حوزه‌ها برگزیده نداشته باشیم، مثل تمام جایزه‌هایی که در سراسر دنیا برگزار می‌شود؛ چون هنوز به بلوغ لازم نرسیده‌اند. اما ما این را گذاشتیم تا فرهنگ‌سازی شود و در آینده توسعه پیدا کند. همچنین در صندوق نوآوری اجتماعی هم سقف تسهیلات برای برگزیدگان ۵ میلیارد تومان اعلام شده. با توجه به پتانسیلی که از جایزه دیده شود، رئیس هیئت‌مدیره صندوق و اعضای هیئت‌مدیره کمک می‌کنند که این سقف افزایش پیدا کند.

تأکید بر ارزش و اهمیت فناوری‌های نرم

همچنین سید مهدی شریفی، دبیر ستاد فناوری‌های نرم و صنایع خلاق، با تأکید بر ارزش و اهمیت فناوری‌های نرم، اظهار کرد: مسیر توسعه و تعالی در کشور نباید صرفاً معطوف به حوزه‌های سخت‌افزاری و تجهیزات فیزیکی باشد. امروز در فضایی قرار داریم که مظلومیت فناوری‌های نرم، به‌ویژه رسانه به‌عنوان یکی از ارکان نقد و تفکر، محسوس است. در حالی‌که بسیاری از صنایع بزرگ مانند نفت از ارادت و توجه ویژه برخوردارند، رسانه و دیگر صنایع فرهنگی و خلاق کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. در فضای رسانه‌ای داخلی و خارجی، اربابان صنعت رسانه پیوسته در جست‌وجوی تکنولوژی و تجهیزات هستند؛ اما نیروهای خوش‌فکر ما، که کارگران دانشی صنایع فرهنگی محسوب می‌شوند، اغلب نادیده گرفته می‌شوند.

وی ادامه داد: اکنون که در جایگاه پیش‌برنده این عرصه قرار داریم، اگر به دنبال تغییر نگرش و رفتار هستیم، باید با اراده و عزم جدی وارد عمل شویم. در چهار ماه گذشته، تلاش ویژه‌ای در ستاد فناوری‌های نرم ریاست جمهوری صورت گرفته تا منزلت این حوزه را به شکلی شایسته نمایان کنیم. به‌ویژه در آستانه برگزاری کنفرانس جایزه نوآوری، به‌عنوان یکی از ارکان فناوری نرم، ضروری است گزارشی اجمالی ارائه شود.

دبیر ستاد فناوری‌های نرم و صنایع خلاق، تأکید می‌کند که از میان ۱۵ یا ۱۶ صنعت خلاق موجود در کشور، چهار حوزه به‌عنوان نقاط تمرکز راهبردی انتخاب شده‌اند گفت: انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای، اسباب‌بازی و خدمات عمومی در حوزه عمرانی جزو صنایع خلاق در نوآوری اجتماعی هستند.

شریفی گفت: مطالعات راهبردی و تحلیلی مختلف نشان داده که تمرکز بر این چهار حوزه می‌تواند مزیت رقابتی برای کشور ایجاد کرده و ما را در سطح بین‌المللی برجسته سازد. بنا بر شاخص‌های جهانی که از سوی دانشگاه‌های معتبر تا سال ۲۰۲۴ استخراج شده‌اند، معیارهایی تدوین شده‌اند که هم وجهه ملی و هم هویت ایرانی-اسلامی را لحاظ می‌کنند. شاخص‌های فنی نیز در این فرآیند دخیل‌اند و تمامی حمایت‌ها باید بر اساس این شاخص‌ها به‌صورت عادلانه انجام پذیرد؛ نه بر پایه سلایق و تصمیمات غیرشفاف گذشته.

وی سپس به مسئله نوآوری اجتماعی اشاره کرده و گفت: ماده ۸ مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، که سال‌ها در انتظار اجرایی شدن آن بودیم، تأکید دارد که ستاد فناوری‌های نرم باید محور توسعه نوآوری اجتماعی باشد. بسیاری از مشکلات اجتماعی کشور امروز زمین‌گیر شده‌اند و با استفاده از دانش این حوزه می‌توان چالش‌های بزرگ را تبدیل به فرصت کرد.

دبیر ستاد فناوری‌های نرم و صنایع خلاق، به یکی از بحران‌های خاص اشاره کرده و افزود: یکی از این مسائل که ستاد به‌صورت جدی روی آن سرمایه‌گذاری کرده و جایزه‌ای ویژه نیز برایش در نظر گرفته، مسئله بازماندگان از تحصیل در کشور است. طبق آمار غیررسمی، بیش از ۸۰ درصد ورودی‌های کلانتری‌ها بازمانده از تحصیل هستند. این موضوع را نمی‌توان بی‌برنامه رها کرد. باید طراحی درست، پیشنهاد اساسی، و راه‌حل‌های نو ارائه شود. پس از دوران کرونا، این بحران شدت گرفته و کلانتری‌ها همچنان درگیر آنند. یکی از اهداف جایزه همین است: ایجاد نگرش نو برای درمان ریشه‌های کهنه‌ای که سال‌ها پابرجا بوده‌اند.