مرگ در هوای بی‌صدا

به گزارش سرمایه فردا، پاییز که می‌رسد، نفس کشیدن در کلانشهرهای ایران به چالشی روزمره بدل می‌شود. آسمان خاکستری، مدارس تعطیل، بیماران در صف اورژانس و آمارهایی که هر سال سیاه‌تر می‌شوند. آلودگی هوا دیگر فقط یک بحران زیست‌محیطی نیست؛ یک بحران انسانی است. طبق گزارش‌های جهانی، ایران یکی از بالاترین نرخ‌های مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا را دارد بیش از ۱۵ درصد از کل مرگ‌ها در سال ۲۰۲۳.

اما این بحران، نه ناگهانی است و نه بی‌پیشینه. سال‌هاست که نیروگاه‌ها با مازوت می‌سوزند، خودروها بدون نظارت واقعی تردد می‌کنند و معاینه فنی به جای ابزار سلامت، به دروازه‌ای برای فساد بدل شده است. در این میان، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارتخانه‌های مسئول، یا در سکوت‌اند یا در انکار. هیچ برنامه مدونی برای کاهش آلودگی هوا ارائه نشده، هیچ بودجه‌ای به مقابله با آن اختصاص نیافته و هیچ اراده‌ای برای تغییر دیده نمی‌شود.

در حالی‌که کودکان زیر پنج سال، سالمندان و بیماران مزمن، قربانیان مستقیم این وضعیت‌اند، مسئولیت‌ها میان نهادها پاس‌کاری می‌شود. آلودگی هوا نه فقط جان می‌گیرد، بلکه امید را هم می‌خشکاند—و این، شاید خطرناک‌ترین پیامد آن باشد.

پاییز از راه رسیده و این روزها داشتن هوای پاک به آروزی مردم ساکن در کلانشهرها تبدیل شده است. البته معضل آلودگی هوا خاص شهرهای بزرگ نیست و به لطف مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها، شهری صنعتی همچون اراک هم درگیر انواع بیماری‌های صعب العلاج است و مردمانش در خیالشان آسمان آبی را طراحی می‌کنند.

در حالی که شاخص کیفیت هوا در اصفهان و مشهد در وضعیت ناسالم قر ار دارد، ۱۰ شهر خوزستان با آلودگی شدید هوا مواجه هستند و مدارسشان تعطیل شده، تهران هم از ابتدای امسال تاکنون ۶ روز هوای پاک داشته، کارشناسان از نقش مستقیم آلودگی هوا بر میزان تلفات و مرگ و میر انسان‌ها سخن می‌گویند و وضعیت نامناسب ایران بر اساس میانگین‌های جهانی را تشریح می‌کنند.

طبق آخرین گزارش موسسه بار بیماری‌ها در سال ۲۰۲۵ آلودگی هوا به عنوان دومین علت مرگ زودرس در دنیا شناخته می‌شود و علت بیش از ۷.۹ میلیون نفر مرگ منتسب در جهان است و پس از فشار خون بالا به عنوان دومین علت مرگ در جهان شناخته می‌شود. از هر ۸ مرگ رخ داده در جهان به‌طور میانگین یک مرگ منتسب به مواجهه با آلودگی هوا است.

آلودگی هوا عامل بخش بزرگی از مرگ و میرهاست. ۸۶ درصد از مرگ و میرهای ناشی از آلودگی هوا با بیماری‌های غیرواگیر مرتبط است. به‌طور میانگین در جهان ۴۵ درصد از مرگ‌های به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی (COPD)، ۲۹ درصد به علت زوال عقل، ۲۶ درصد به علت سکته مغزی، ۲۵ درصد به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی، ۱۷ درصد به علت دیابت نوع دو و ۱۷ درصد به علت سرطان ریه منتسب به مواجهه با آلودگی هوا است

طبق گزارش موسسه بار بیماری‌ها، مواجهه با آلودگی هوا در ایران در سال گذشته علت بیش از ۵۳۴۷۰ مرگ سالیانه است. آلودگی هوا تقریباً ۱۵ درصد از کل مرگ و میرها در کشور را در سال ۲۰۲۳ تشکیل داده است.

ذرات ۲.۵ میکرون عامل اول مرگ و میر

عباس شاهسونی عضو هیأت علمی گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به ایلنا می‌گوید که ذرات معلق ۲.۵ میکرون اولین عامل خطر و مرگ و میر در کشور هستند.

به گفته او، آلودگی هوا با بیش از ۵۴ هزار مرگ ناشی از آن جزء پنج عامل اصلی خطر مرگ و میر در ایران است و هفت درصد مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا مربوط به کودکان زیر پنج سال بوده است.

شاهسونی ادامه می‌دهد: طبق آخرین گزارش موسسه بار بیماری‌ها، میانگین غلظت سالیانه ذرات معلق ۲.۵ میکرون طی ۱۰ سال گذشته در کشور ایران ۴۰ میکروگرم در متر مکعب است که ۹ میکروگرم بالاتر از میانگین جهانی غلظت سالیانه این ذرات است.

این عضو هیات علمی گروه مهندسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با استناد به گزارش موسسه بار، ۸۶ مرگ به ازای هر ۱۰۰۰۰۰ نفر جمعیت در ایران را به دلیل آلودگی هوا اعلام می‌کند که این میزان بالاتر از میانگین جهانی است.

تشدید تغییرات اقلیمی به دلیل آلودگی هوا

آلودگی هوا صرفا بر افزایش مرگ و میر و هزینه‌های سلامت تاثیر ندارد بلکه باعث از دست رفتن تنوع زیستی، فرسایش خاک، آلودگی آب‌های زیرزمینی و افزایش طوفان‌های گرد و غبار می‌شود.

تکرار آلودگی هوا به تغییرات اقلیمی دامن زده و دما را افزایش می‌دهد. کیفیت زندگی در کلانشهرهای کشور به دلیل آلودگی هوا به شدت افت کرده و زمینه مهاجرت از این شهرها را فراهم می‌کند. اگرچه تبعات آلودگی هوا بسیار گسترده است اما تاکنون هیچ یک از برنامه‌های سازمان حفاظت محیط زیست در رابطه با بهبود شرایط آلودگی هوا به سرانجام نرسیده است و در شهری مثل تهران حتی در برخی سال‌ها شرایط مرزهای فوق بحرانی را هم در نوردیده است. متاسفانه در چنین شرایطی معاینه فنی خودروها به جای آنکه منجر به رعایت استانداردها در خودرو شود به گلوگاهی برای فساد تبدیل شده و هوای شهرها هم هر روز آلوده‌تر از دیروز شده است.

در این میان چه کسی مسئول است؟ وزارتخانه متولی تولید سوخت که محصول غیر استاندارد تحویل جامعه می‌دهد یا سازمان حفاظت محیط زیست که نظارت بر استانداردهای محیط زیستی را جدی نمی‌گیرد؟

آلودگی هوا در ایران دیگر یک بحران زیست‌محیطی نیست؛ یک فاجعه انسانی است که هر سال جان ده‌ها هزار نفر را می‌گیرد، کودکان را بیمار می‌کند، سالمندان را زمین‌گیر می‌سازد و شهرها را به سکوتی سمی فرو می‌برد. اما آنچه خطرناک‌تر از خود آلودگی است، بی‌عملی نهادهایی است که مسئولیت دارند و سکوت می‌کنند. وقتی معاینه فنی به گلوگاه فساد تبدیل می‌شود، سوخت غیر استاندارد در نیروگاه‌ها می‌سوزد، و سازمان‌های مسئول نقش خود را به دبیرخانه تقلیل می‌دهند، نمی‌توان انتظار داشت که هوای پاک از راه برسد. در چنین شرایطی، آلودگی هوا نه‌تنها سلامت را تهدید می‌کند، بلکه اعتماد عمومی را نیز فرسایش می‌دهد. اگر قرار است تغییری رخ دهد، باید از بازتعریف مسئولیت‌ها آغاز شوداز شفاف‌سازی نقش‌ها، پاسخ‌گویی نهادها، و اولویت دادن به جان انسان‌ها بر منافع صنعتی و سیاسی. هوای پاک، حق شهروندی است؛ نه امتیازی که هر سال کمتر و دورتر می‌شود.