قانون نیمه‌جان تاکسی‌های اینترنتی

به گزارش سرمایه فردا، آنچه امروز در خیابان‌ها جریان دارد، بیش از آنکه یک قانون باشد، به یک آزمون اجتماعی شباهت دارد؛ آزمونی که در آن، راننده تاکسی اینترنتی ناگهان به قاضی تبدیل می‌شود و والدین در نقش متهمانی قرار می‌گیرند که می‌خواهند فرزندشان را به مدرسه یا کلاس برسانند. این ممنوعیت، نه تنها پرسش‌های تازه‌ای درباره مسئولیت حقوقی پلتفرم‌ها ایجاد کرده، بلکه شکاف میان نیاز واقعی جامعه و تصمیمات اداری را آشکار ساخته است. در غیاب راهکارهای هوشمند و نظارت شفاف، هر سفر نوجوانان با تاکسی اینترنتی به صحنه‌ای از جدال میان قانون، اعتماد و اضطراب بدل شده است.

گرچه چند سالی از وضع قانون ممنوعیت استفاده از تاکسی های اینترنتی می گذرد اما تا همین چند ماه قبل، این قانون مسکوت مانده بود تا اینکه به تازگی از سوی این پلتفرم ها ابلاغیه ای برای رانندگان صادر شده که براساس آن رانندگان حق ندارند مسافرانی که زیر این طیف سنی هستند را سوار کنند. قانونی که گرچه هنوز هم به صورت کامل و دقیق اجرا نمی شود اما، گزارش هایی از سوی برخی از والدین در فضای مجازی منتشر می شود که حکایت از آن دارد که رانندگانی حاضر به سوار کردن فرزندان آنها نشده اند. موضوعی که با واکنش های مختلفی از سوی شهروندان همراه شده است. گروهی آن را دردسری جدید برای والدین می دانند و گروهی دیگر معتقدند که این تصمیم می تواند راهکاری باشد برای پیشگیری از حوادث احتمالی که می توانند مسافران نوجوان را تهدید کند.

یک چالش ناگهانی

استفاده از تاکسی‌های اینترنتی در ایران، به ویژه برای نوجوانان زیر ۱۸ سال، طبق قوانین و مقررات خاصی محدود شده است. در سال ۱۳۹۸، قوانین جدیدی در مورد شیوه عملکرد تاکسی های اینترنتی تصویب شد که بر اساس بخشی از آن، استفاده از خدمات تاکسی‌های اینترنتی برای افراد زیر ۱۸ سال ممنوع اعلام شد. قانونی که گفته می شد به منظور حفاظت از امنیت و سلامت نوجوانان و جلوگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی و آزار و اذیت هایی که ممکن است از سوی راننده ها صورت گیرد، وضع شده است. بنابراین، نوجوانان زیر ۱۸ سال مجاز به استفاده از این خدمات بدون حضور یک بزرگ‌تر نیستند.به زبان ساده، بر اساس این آیین نامه، رانندگان موظف‌اند در صورتی که متوجه شوند مسافر کمتر از ۱۸ سال سن دارد و بدون همراه بزرگسال قصد استفاده از تاکسی اینترنتی را دارد، از انجام سفر خودداری کرده و آن را لغو کنند.  با این حال تا اواخر سال گذشته این قانون عملا مسکوت مانده بود و به مرحله اجرا در نیامده بود تا اینکه در زمستان سال ۱۴۰۳، این قانون از سوی برخی شرکت‌های تاکسی اینترنتی در ایران به راننده ها ابلاغ شد.

این قانون که بدون اطلاع‌رسانی گسترده اجرایی می شد، به یکباره بسیاری از والدین را در عمل انجام شده ای قرار داده بود. آنها که تا آن زمان بدون دردسر برای فرزندانشان از محل کار، به صورت اینترنتی تاکسی می گرفتند تا به مدرسه، کلاس های فوق برنامه یا خانه دوست و اقوام بروند، حالا در برخی موارد با راننده هایی مواجه می شدند که حاضر نبودند فرزندان آنها را سوار کنند و به مقصد برسانند. گرچه این مساله همیشگی نبود و تنها  برخی از راننده ها به آن آن را اجرا می کردند ولی، همان مقدار هم باعث شده بود تا والدین و نزدیکانی که مسول نگهداری کودکان بودند به شدت دچار مشکل شوند.چالشی جدی که کلید آن به دست «راننده » است چرا که عملا هیچ گونه نظارت مستقیمی روی عملکرد راننده ها از سوی شرکت های مزبور وجود ندارد کمااینکه تاکنون نیز گزارشی در مورد اینکه با راننده‌هایی که از این مقررات سرپیچی کرده‌اند، برخوردی شده باشد، منتشر نشده است!!. یعنی راننده می تواند قانون را زیر سبیلی رد کند و نادیده بگیرد و مسافر کم سن و سال خود را سوار کند و یا قانون را اجرا کرده و از این کار امتناع کند.

قانونی که نصفه و نیمه اجرا می شود

فریبا مادر یک نوجوان ۹ ساله است که هر یک روز درمیان باید به آموزشگاه زبانی برود که فاصله تقریبا زیادی تا منزل آنها دارد. از آنجاییکه فریبا و همسرش هر دو شاغل هستند مجبورند فرزندشان را با تاکسی اینترنتی راهی آموزشگاه کنند. وی در این مورد به «هفت صبح» می گوید: تا الان چند باری اتفاق افتاده که راننده حاضر نشده پسرم را به خاطر کمی سن سوار کند. معمولا در اینطور موارد یا تلفنی با وی صحبت می کنیم و با پیشنهاد کرایه بالاتر، ماجرا حل می شود! و یا مجبور می شویم تاکسی دیگری بگیریم. البته همانطور که گفتم ۳-۴ دفعه بیشتر نبوده ولی همین هم زیاد است چون به هر حال بچه، در خیابان سرگردان می شود.

وی در مورد قانون جدید پلتفرم های نام آشنا نیز می گوید: راستش را بخواهید قلبا با این کار موافقم. چون همیشه این استرس را دارم که نکند خدای ناکرده در طول مسیر برای پسرم اتفاقی رخ دهد. ولی از طرفی این مدل قانون گذاری را هم نمی پسندم. چرا نباید شرکت هایی مانند اسنپ با این همه دفتر و دستک و متخصص نتوانند راهکاری را پیدا کنند که هم سفرها امن شود و هم راننده ها دچار دردسر نشوند؟

مجتبی هم که راننده تمام وقت تاکسی های اینترنتی است در این زمینه به «هفت صبح » می گوید: من تا همین چند وقت قبل از این قانون جدید بی اطلاع بودم تا اینکه یکی از همکارانم ماجرا را برایم گفت.البته قضیه چندان جدی نیست! یعنی مثل بقیه موارد، فقط یک دستور العمل صادر شده و بس! یعنی اگر هم کسی اجرا نکند، اصلا شرکت متوجه نمی شود. برای همین تاجایی که اطلاع دارم و می بینم عملا کمتر راننده ای آن را اجرا می کند. گرچه اگر بخواهند این قانون را سفت و سخت اجرا کنند، تمام بار آن روی دوش ماست. چون هم مسافرمان را از دست می دهیم و والدین از ما شاکی می شوند و حتما اگر کسی از ما کوچکترین دلخوری پیدا کند، می خواهد زنگ بزند به پشتیبانی و شکایت کند.

محدودیت های سنی در سایر کشورها

اما شاید بد نباشد که بدانید، این قانون فقط مختص پلتففرم های تاکسی های اینترنتی ایران نیست بلکه در بسیاری از همتایان خارجی نام آشنای آنها نیز چنین قوانینی وجود دارد. در پلتفرم تاکسی  اینترنتی«اوبر»، کاربران مجاز نیستند برای افراد زیر ۱۸ سال بدون همراهی بزرگسال درخواست سفر ثبت کنند. همچنین اوبر به‌تازگی سرویس «اوبر تین» را راه‌اندازی کرده که به نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ سال امکان می‌دهد حساب کاربری ایجاد کنند. این حساب‌ها تحت نظارت والدین و به‌عنوان زیرمجموعه حساب آن‌ها تعریف شده و از قوانین خاصی برای تأمین امنیت این گروه سنی پیروی می‌کند.

پلتفرم «لیفت» نیز استانداردهای مشابهی دارد. افراد برای ایجاد حساب کاربری در این سرویس باید حداقل ۱۸ سال داشته باشند. کاربران راننده لیفت مجازند در صورت شک نسبت به سن مسافر، کارت شناسایی او را درخواست کنند. اگر مسافر قادر به اثبات سن خود نباشد، کاربر راننده می‌تواند بدون جریمه سفر را لغو کند. همچنین، افراد زیر ۱۸ سال تنها با همراهی والدین یا یک بزرگسال مورد اعتماد مجاز به استفاده از این سرویس هستند.

شانه خالی کردن پلتفرم ها از مسئولیت

در بخش مربوط به قوانین یکی از پلتفرم های ایرانی در مورد این قانون آمده است؛ ممکن است برخی والدین با حساب کاربری شخصی خودشان برای فرزندانشان تاکسی اینتنرنتی بگیرند. در نظر داشته باشید که استفاده از این تاکسی ها برای اشخاص کمتر از ۱۸ سال مجاز نیست و والدین عزیز یا یک فرد بزرگسال حتما باید در طول سفر این عزیزان را همراهی کند. بر اساس قوانین موجود، تنها اشخاصی که بیشتر از ۱۸ سال دارند می‌توانند اقدام به ساخت حساب کاربری در این اپلیکیشن کنند.

روی دیگر این سکه راننده هایی هستند که مجبور به اجرای این قانون می باشند. براساس قوانین درج شده در سایت همین پلتفرم، سوار کردن مسافر زیر ۱۸ سال برای کاربران راننده نیز ممنوع است و از آنها خواسته شده از انجام چنین سفرهایی خودداری کنند و با انتخاب گزینه‌ مربوطه در بخش دلایل لغو سفر در اپلیکیشن، کارشناسان را مطلع سازند.

حالا اما این قصه دو سوی کاملا متضاد دارد. از طرفی والدین انتظار دارند تا بتوانند به همان شیوه سابق، از تاکسی های اینترنتی برای جابجایی فرزندانشان – بدون حضور بزرگترها و البته با تضمین امنیت کامل– استفاده کنند و از سویی پلتفرم ها همچنان بر اصرار قانون محدود کننده خود اصرار دارند. همچنین در بخشی از صفحه یکی از این پلتفرم ها در مورد جایگاه حقوقی این شرکت ها آمده است: باید به این نکته توجه داشت که پلتفرم « …. »مانند سایر رابط‌های کاربری، ابتدا به ساکن به طور مستقل امکان پیگیری قضایی موارد پیش‌آمده در سفر را ندارد و در صورت وقوع هر اتفاقی، ابتدا طرفین باید به مقامات قضایی و انتظامی مراجعه کنند. در این مسیر، پلتفرم « …. » در کنار کاربران خود خواهد بود و در روند رسیدگی به پرونده شکایات کاربران با مراجع قضایی و انتظامی همکاری خواهد کرد. بدین ترتیب به نظر می رسد شرکت های تاکسی های اینترنتی با این جمله، می خواهند بار حقوقی هر گونه حادثه احتمالی را از روی دوش خود برداشته و آن را به دوش راننده بگذارند! این مسایل باعث شده تا سوالات فراوانی در مورد چگونگی اجرای این قانون مطرح شود. سوالاتی مانند اینکه؛ آیا نمی توان با اضافه کردن سرفصل هایی به پلتفرم ها، کاری کرد که افراد زیر ۱۸ سال نیز بتوانند سفری ایمن را داشته باشند؟ و یا اینکه؛ آیا در صورت بروز یک حادثه برای مسافران زیر ۱۸ سال، شرکت های تاکسی اینترنتی هیچ مسئولیتی در قبال مسافر ندارند؟!

راهکارهایی که پشت گوش انداخته می شود

کیوان نقره کار- کارشناس حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات ولی معتقد است که در این چالش، باید هر دو سوی ماجرا را مد نظر داشت. وی در گفت و گو با «هفت صبح» می گوید: در همه جای دنیا محدودیت هایی در حوزه های مختلف برای افراد زیر ۱۸ سال وجود دارد. مثل محدودیت هایی برای استفاده از شبکه های مجازی، استفاده از تاکسی ها و وسایل حمل و نقل عمومی و حتی خدمات مالی و اقتصادی. از این بعد، می توان به شرکت های تاکسی های اینترنتی حق داد که چنین محدودیتی را اعمال کنند. اما از جانب دیگر با کاربرانی مواجه هستیم که انتظار دارند کماکان، فرزندانشان را با این تاکسی ها و با امنیت کامل و بدون حضور آنها، به مدرسه و باشگاه و… بفرستند. ضمن آنکه نباید از یاد برد که اصولا خود شرکت های اینترنتی هم مسلما دوست ندارند که مشتریانشان را از دست بدهند.یعنی هر دو طرف به نوعی حق دارند. بنابراین باید راهکاری را پیدا کرد که نظر طرفین را تامین کند.

وی با ذکر اینکه برای این چالش ها، راهکارهای مختلفی می توان ارائه داد می افزاید: مثلا باید به کاربران آموزش داد که حتما خودشان برای فرزندانشان تاکسی بگیرند و با راننده صحبت کنند و از ابتدا تا انتها مسیر خودرو را زیر نظر داشته باشند. شرکت های اینترنتی هم می توانند تیکت ها و بخش هایی را در اپلیکیشن خودشان بگذارند تا والدین و بزرگترها با خیال آسوده فرزندانشان را با این تاکسی ها جابجا کنند ضمن آنکه ریسک احتمال وقوع حوادث ناگوار برای بچه ها از سوی راننده نیز کاهش پیدا کند. به عنوان نمونه می توانند گزینه ای را در اپلیکیشن خود طراحی کنند که والدین در آن، بتوانند تایید کنند که خودشان برای فرزندشان یا مسافر زیر ۱۸ سال اشان ماشین گرفته اند.

این کارشناس حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات همچنین با بیان اینکه در بسیاری از کشورها، در پلتفرم های تاکسی های اینترنتی گزینه هایی برای این موضوع وجود دارد تصریح می کند: در کشور ما هم این شرکت ها می توانند چنین گزینه هایی را برای اپلیکیشن های خودشان طراحی کنند. اضافه کردن چنین گزینه های امنیتی کار سختی نیست، مگر اینکه مشکل قانونی وجود داشته باشد. یعنی قوانین بالادستی اجازه چنین کاری را به این شرکت ها ندهند و پیگیری چنین رویه های قضایی و حل و فصل آنها نیز آنقدر زمان بر و پر هزینه است که عملا شرکت های تاکسی اینترنتی ترجیح می دهند وارد این چرخه نشوند و به همین شکل به کار خودشان ادامه دهند. یعنی از طرفی قانون منع سوار کردن افراد زیر ۱۸ سال را ابلاغ کنند و از طرفی برای اجرای آن چندان سخت گیری نداشته باشند!

نقره کار در نهایت می گوید: فکر می کنم بهترین گزینه این باشد که این پلتفرم ها هر چه سریعتر فکری برای این مساله بکنند. چون حذف تاکسی های اینترنتی از چرخه جابجایی کودکان و نوجوانان اتفاق خوشایندی نیست. مثلا اگر این اتفاق ادامه دار باشد، خانواده ها مجبور می شوند از تاکسی سرویس های سنتی استفاده کنند که هم نظارت کمتری روی راننده های آنها هست و هم هزینه های بیشتری می گیرند.

مسئولیت حقوقی مستقیم پلتفرم ها

وجهه دیگر این ماجرا، بعد حقوقی آن است. اینکه اصولا این پلتفرم ها می توانند چنین قانونی را وضع کنند و از آن مهمتر اینکه در صورت وقوع هر گونه حادثه ای آیا این شرکت ها، همانطور که اعلام کرده اند، مسئولیتی نخواهند داشت؟ سوالاتی که جهانگیر شاهواری، وکیل جرایم اقتصادی و رایانه ای در گفت و گو با «هفت صبح» در مورد آنها می گوید:اینکه پلتفرم های مزبور اعلام کرده اند که مسئولیتی در برابر مسافران زیر ۱۸ سال خود ندارد، اساسا غلط و اشتباه است، چرا که این مسئولیت ها، جزء مسولیت های «عرفی» محسوب می شود و آنها نیز از آنجاییکه راننده را تایید صلاحیت کرده وباید روی عملکرد وی نظارت داشته باشند، در صورت بروز هر گونه تخلفی از سوی راننده در قبال مسافر، باید پاسخگو باشند. در حقیقت از وقتی که هر مسافری – فارغ از اینکه چه سنی داشته باشد – سوار تاکسی های آنها می شود، هم راننده و هم شرکت های مزبور در قبال آن مسافر، مسئولیت مستقیم دارند. البته قطعا خود این شرکت ها نیز کاملا به این مساله واقف هستند و اگر چنین ادعایی را مطرح کرده اند، شاید به این خاطر بوده که می خواسته اند به شهروندان هشدار داده باشند تا حواسشان را بیشتر جمع کنند.

وی با بیان اینکه این مساله در مورد تاکسی های خطی و شهری کمی پیچیده تر است می گوید: برای تاکسی های شهری گویا قانونی وجود دارد که نباید افراد زیر ۱۵ سال را سوار کنند. حالا اگر راننده فرد را سوار کند تخلف کرده و اگر وی را سوار نکند، از آنجاییکه از ارائه خدمات به شهروندان امتناع کرده ، می تواند یک تخلف صنفی محسوب شود! اما تاکسی های اینترنتی چنین چالشی را ندارند.

شاهواری در نهایت می گوید: بهتر است پلتفرم های یاد شده زودتر فکری برای این خلاء خود بکنند وگرنه در صورت بروز هر گونه تخلفی از سوی راننده همانطور که گفتم قطعا پای آنها نیز گیر است چرا که ما شهروندان، به اعتبار این شرکت ها، به راننده اعتماد می کنیم و عزیزانمان را دست آنها می سپاریم.