سهم هوش مصنوعی از تولید ناخالص داخلی

به گزارش سرمایه فردا، در نشست علمی و تخصصی اخیر، که توسط مرکز مطالعات توسعه و آینده‌پژوهی برگزار شد، اندیشمندان برجسته‌ای از حوزه‌های مختلف به بررسی ابعاد گوناگون هوش مصنوعی پرداختند. احسان طوفانی‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و برنده جایزه ملّی یادگیری الکترونیکی یونسکو، مدیریت علمی این نشست را بر عهده داشت. همچنین پروفسور آکف کرکچی، رئیس مؤسسه آموزشی اکو (ECOEI)، علی خورسندی، رئیس مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و دانشیار دانشگاه علامه طباطبائی، و امید رضایی‌فر، رئیس مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از جمله سخنرانان این نشست بودند.

در آغاز نشست، دکتر طوفانی‌نژاد تأکید کرد که هدف این رویداد پرداختن به نحوه بهره‌برداری از هوش مصنوعی در نظام‌های آموزشی است. وی خاطرنشان کرد که تأثیرگذاری هوش مصنوعی بر سیاست‌گذاری آموزشی امری واضح است، بنابراین باید از مرحله “چرایی اهمیت هوش مصنوعی” به “چگونگی بهره‌برداری از آن” گذر کنیم. این فناوری به دلیل گستردگی و نفوذش، نه‌تنها بر حوزه‌های آموزشی بلکه بر سیاست، جامعه و فرهنگ نیز اثرگذار خواهد بود.

الگوبرداری از راهبردهای جهانی

چین یکی از کشورهایی است که هوش مصنوعی را با نیازهای نظام آموزشی خود هماهنگ کرده است. این کشور در سال ۲۰۱۷ برنامه جامعی برای توسعه هوش مصنوعی تدوین کرد که به‌گونه‌ای طراحی شده است تا این فناوری را در تمامی جنبه‌های زندگی وارد کند. نمونه‌ای از این سیاست، برنامه “آموزش هوشمند” است که از سال ۲۰۲۲ اجرایی شده و محتوای آموزشی مرتبط با هوش مصنوعی را به‌صورت دیجیتال در دسترس عموم قرار می‌دهد.

در کنار مزایای گسترده، چالش‌هایی نیز در بهره‌برداری از هوش مصنوعی وجود دارد. طبق گزارش منتشر‌شده توسط یونسکو در سال ۲۰۲۱، مواردی مانند نظارت دیجیتال، تأثیر الگوریتم‌های سوگیرانه، کاهش نقش نهادهای آموزشی، حفظ حریم خصوصی و خطر سوءاستفاده از داده‌های شخصی باید مورد توجه قرار گیرند.

در ادامه نشست، علی خورسندی بر ضرورت سیاست‌گذاری هوشمندانه در این حوزه تأکید کرد و از عقب‌ماندگی کشور در این زمینه ابراز نگرانی نمود. وی اظهار داشت که تا سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری جهانی در هوش مصنوعی به بیش از ۲ هزار میلیارد دلار خواهد رسید، اما ایران هنوز از جایگاه مناسبی برخوردار نیست. او همچنین بر نقش هوش مصنوعی در تحول منابع آموزشی، از کتاب‌های سنتی به منابع دیجیتال، اشاره کرد و بر لزوم ایجاد تعادل میان ابزارهای سنتی و فناوری‌های نوین تأکید نمود.

امید رضایی‌فر، رئیس مرکز مطالعات و همکاری‌های علمی بین‌المللی وزارت علوم، با اشاره به روند جهانی توسعه هوش مصنوعی، از ضرورت تدوین سیاست‌گذاری دقیق در این حوزه سخن گفت. وی تأکید کرد که آینده هوش مصنوعی وابسته به نظریه‌پردازی علمی و مشارکت بین‌المللی در فضای داده‌های هوش مصنوعی است، به‌گونه‌ای که این همکاری‌ها با حفظ فرهنگ‌های مختلف انجام شود.

تحول هوش مصنوعی: مقایسه جهانی و وضعیت ایران

هوش مصنوعی در سراسر جهان با سرعتی چشمگیر در حال پیشرفت است. کشورهای پیشرو نظیر ایالات متحده آمریکا، چین و اتحادیه اروپا سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای در این حوزه انجام داده‌اند. این کشورها نه‌تنها توسعه‌دهنده فناوری‌های پیشرفته مانند یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری هستند، بلکه سیاست‌های جامعی برای تنظیم مقررات و مدیریت ریسک‌های مرتبط با هوش مصنوعی تدوین کرده‌اند.

ایران نیز در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای توسعه این فناوری داشته است، اما با چالش‌هایی از جمله محدودیت‌های زیرساختی، تحریم‌های بین‌المللی و کمبود سرمایه‌گذاری مواجه است. با وجود این، ایران در انتشار مقالات علمی مرتبط با هوش مصنوعی در میان کشورهای اسلامی رتبه اول را داراست و در سطح جهانی جایگاه چهاردهم را کسب کرده است. دانشگاه‌های تهران، صنعتی شریف و امیرکبیر از مراکز فعال و تأثیرگذار در این حوزه محسوب می‌شوند.

در سطح بین‌المللی، سرمایه‌گذاری در هوش مصنوعی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. چین در سال ۲۰۱۷ برنامه‌ای جامع برای ادغام این فناوری در تمامی جنبه‌های زندگی تدوین کرد، در حالی که ایالات متحده نیز با حمایت شرکت‌های فناوری بزرگ مانند گوگل، مایکروسافت و اپل در توسعه مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی نقش محوری ایفا می‌کند.

در ایران نیز برخی شرکت‌های داخلی، از جمله “سورنا” در زمینه رباتیک و “بلد” در حوزه جهت‌یابی مبتنی بر هوش مصنوعی، فعالیت‌هایی داشته‌اند. با این حال، سطح سرمایه‌گذاری در این حوزه هنوز به استانداردهای کشورهای پیشرو نرسیده است.

در سطح جهانی، یکی از چالش‌های اصلی در توسعه هوش مصنوعی، تنظیم مقررات و مدیریت ریسک‌های مرتبط با آن است. اتحادیه اروپا به‌طور خاص قوانینی سخت‌گیرانه برای حفظ حریم خصوصی کاربران و جلوگیری از سوگیری الگوریتم‌ها وضع کرده است.

در ایران نیز علاوه بر چالش‌های زیرساختی، نبود سیاست‌گذاری جامع در حوزه هوش مصنوعی یکی از موانع اصلی توسعه این فناوری محسوب می‌شود. با این حال، ظرفیت بالای نیروی انسانی متخصص و رشد تحقیقات علمی نشان‌دهنده پتانسیل بالا برای پیشرفت در این حوزه است.

در حالی که کشورهای پیشرو به‌صورت گسترده از هوش مصنوعی در صنایع مختلف بهره می‌برند، ایران همچنان در مرحله توسعه اولیه قرار دارد. با سرمایه‌گذاری هدفمند و تدوین سیاست‌های مناسب، ایران می‌تواند جایگاه خود را در این حوزه تقویت کند و از ظرفیت‌های علمی و انسانی خود برای رشد فناوری بهره ببرد.

پیشگامان هوش مصنوعی

چندین کشور جهان به‌عنوان پیشگامان هوش مصنوعی شناخته می‌شوند که هر یک با سرمایه‌گذاری‌های کلان و سیاست‌های راهبردی، نقشی تعیین‌کننده در توسعه این فناوری دارند. ایالات متحده آمریکا یکی از مهم‌ترین بازیگران این حوزه است؛ شرکت‌های فناوری بزرگی مانند گوگل، مایکروسافت، اپل و آمازون در این کشور مستقر بوده و تحقیقات گسترده‌ای در زمینه یادگیری ماشین، پردازش زبان طبیعی و بینایی کامپیوتری انجام می‌دهند. سیاست‌های دولت آمریکا نیز بر توسعه فناوری‌های پیشرفته و تنظیم مقررات برای استفاده بهینه از هوش مصنوعی متمرکز است.

در کنار ایالات متحده، چین نیز با سرمایه‌گذاری‌های عظیم و برنامه‌ریزی بلندمدت، به یکی از قطب‌های اصلی هوش مصنوعی تبدیل شده است. شرکت‌هایی مانند بایت‌دنس، تنسنت، هواوی و علی‌بابا در این حوزه فعال هستند و دولت چین برنامه‌ای جامع تدوین کرده که هدف آن ادغام هوش مصنوعی در جنبه‌های مختلف زندگی تا سال ۲۰۳۰ است. انگلستان نیز با دانشگاه‌های برجسته‌ای مانند آکسفورد و ادینبورگ در تحقیق و توسعه این فناوری پیشرو بوده و علاوه بر پژوهش‌های پیشرفته، نقش مهمی در تنظیم مقررات و اخلاق هوش مصنوعی ایفا می‌کند.

در کانادا، دانشگاه‌های تورنتو و مونترال به‌عنوان مراکز تحقیقاتی برجسته در زمینه هوش مصنوعی فعالیت دارند و دولت این کشور نیز سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این زمینه انجام داده است. آلمان با تمرکز بر هوش مصنوعی صنعتی و اتوماسیون، از جمله کشورهای پیشگام محسوب می‌شود و شرکت‌های بزرگی مانند زیمنس و بوش نقش مهمی در توسعه فناوری‌های مرتبط دارند. ژاپن نیز به‌طور ویژه بر کاربردهای هوش مصنوعی در رباتیک و صنعت خودروسازی تمرکز داشته و شرکت‌هایی مانند سونی، تویوتا و پاناسونیک در توسعه این فناوری مشارکت دارند.

علاوه بر این، کشورهای فرانسه، هند، سنگاپور، کره جنوبی نیز در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی انجام داده‌اند و در زمینه‌هایی مانند سلامت، امنیت سایبری و اتوماسیون صنعتی پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. هر یک از این کشورها با رویکردهای متفاوت، در حال شکل‌دهی به آینده هوش مصنوعی هستند.

توسعه هوش مصنوعی در ایران

توسعه هوش مصنوعی در ایران مستلزم اجرای مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی در زمینه سرمایه‌گذاری، سیاست‌گذاری و ارتقای زیرساخت‌های فناورانه است. نخست، ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری تخصصی از طریق همکاری دولت و بخش خصوصی می‌تواند زمینه رشد فناوری را فراهم کرده و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را تسهیل کند. در کنار این اقدام، کاهش موانع بوروکراتیک و ارائه مشوق‌های مالیاتی می‌تواند سرمایه‌گذاری در این حوزه را تشویق کرده و موجب تسریع روند توسعه هوش مصنوعی شود.

از سوی دیگر، توسعه زیرساخت‌های فناورانه نظیر ایجاد مراکز داده قدرتمند، افزایش پهنای باند اینترنت و بهبود دسترسی به سخت‌افزارهای پیشرفته، برای رشد هوش مصنوعی در کشور ضروری است. در کنار این اقدامات، تربیت نیروی انسانی متخصص از طریق گسترش برنامه‌های آموزشی مرتبط با هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها، تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای انتقال دانش و فناوری و برگزاری دوره‌های تخصصی و کارگاه‌های آموزشی، می‌تواند مهارت‌های مورد نیاز را در نیروی کار ایجاد کند.

حمایت از استارتاپ‌ها و بخش خصوصی نیز نقش کلیدی در توسعه هوش مصنوعی دارد. ارائه تسهیلات مالی و ایجاد شبکه‌های ارتباطی با شرکت‌های بین‌المللی می‌تواند به رشد این صنعت کمک کند و مسیر تجاری‌سازی فناوری‌های نوین را هموار سازد. همچنین، توسعه کاربردهای هوش مصنوعی در حوزه‌هایی مانند سلامت، کشاورزی، حمل‌ونقل، آموزش و امنیت می‌تواند تأثیر چشمگیری بر بهبود خدمات و افزایش بهره‌وری در این بخش‌ها داشته باشد. با اجرای این راهکارها، ایران قادر خواهد بود جایگاه خود را در حوزه هوش مصنوعی تقویت کرده و از ظرفیت‌های علمی و انسانی خود برای رشد این فناوری بهره ببرد.

 

سرمایه گذاری در هوش مصنویع و تاثیر آن بر اقتصادها

در حالی‌که سرمایه‌گذاری جهانی در حوزه هوش مصنوعی با شتابی بی‌سابقه در حال گسترش است، ایران همچنان در حاشیه این تحول ایستاده است. کشورهای توسعه‌یافته با هدف افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید و تسریع فرآیندهای کاری، میلیاردها دلار در توسعه زیرساخت‌های هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. این روند نه‌تنها ساختارهای صنعتی و خدماتی را متحول کرده، بلکه بازار کار را نیز به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.

بر اساس پیش‌بینی‌های بین‌المللی، تا سال ۲۰۲۷ حدود ۸۳ میلیون شغل در جهان حذف خواهد شد و تنها ۶۳ میلیون شغل جدید جایگزین آن می‌شود. این به معنای حذف خالص ۱۴ میلیون فرصت شغلی است؛ رقمی که زنگ خطری جدی برای کشورهایی است که هنوز برای مواجهه با این تغییرات آماده نشده‌اند. ایران، با وجود سهم اندک در سرمایه‌گذاری‌های فناورانه، از تبعات این تحول جهانی در امان نخواهد بود. بسیاری از مشاغل سنتی، از جمله بایگانی، منشی‌گری، خدمات مالی و حتی برخی سطوح مدیریتی، در معرض جایگزینی با الگوریتم‌ها و ربات‌ها قرار دارند.

 

 

تبعات تمرکز بر تئوری‌پردازی در نیروی انسانی سنتی

نظام اداری کشورعا تحت تاثیر هوش مصنوعی با چالش‌های متعددی روبه‌روست. ساختارهای سنتی، نبود آمار دقیق از نیروی انسانی، تنوع قراردادهای استخدامی و توزیع نامتوازن نیروی کار، مانع از چابکی و انطباق با تحولات فناورانه شده‌اند. در حالی‌که در برخی ستادهای مرکزی تراکم نیرو وجود دارد، بسیاری از شهرستان‌ها با کمبود شدید نیروی انسانی مواجه‌اند. این ناترازی، نه‌تنها بهره‌وری را کاهش داده، بلکه عدالت در جذب و توزیع منابع انسانی را نیز زیر سؤال برده است.

از سوی دیگر، نظام آموزش و توانمندسازی کارکنان در زمینه هوش مصنوعی نیز با ضعف‌های جدی مواجه است. در شرایطی که نیمی از کارکنان نیاز به آموزش‌های جدید دارند و بیش از یک‌سوم آن‌ها باید ظرف شش ماه مهارت‌های تازه بیاموزند، هنوز زیرساخت‌های لازم برای آموزش‌های کاربردی و مهارتی فراهم نشده است. تمرکز بر تئوری‌پردازی، فقدان استادان حرفه‌ای و نبود پیوند میان عملکرد و نظام پرداخت، از جمله موانعی است که مانع از تحول در نظام منابع انسانی شده‌اند.

در چنین شرایطی، انتظار می‌رود دولت با تدوین یک نقشه راه جامع، به‌جای واکنش‌های مقطعی، به‌صورت راهبردی به مسئله ورود کند، اما به نظر می رسد برخی دستگاه ها در حال فشار وارد کردن بر دولت هستند تا برنامه جامع برای هوش مصنوعی را کنار بگذارد. درصورتی که هم اکنون مشکلانی در نظام استخدامی، آموزش‌های مهارتی وجود دارد و باید اصلاحاتی انجام شود و حتی بازتعریف مشاغل در معرض حذف و ایجاد بسترهای جدید برای اشتغال در حوزه‌های فناورانه، انجام شود یا حداقل باید در اولویت اجرا قرار گیرند. در غیر این‌صورت، ایران نه‌تنها فرصت بهره‌برداری از ارزش افزوده هوش مصنوعی را از دست خواهد داد، بلکه با موجی از بیکاری ساختاری و نارضایتی اجتماعی مواجه خواهد ش که برخلاف فناوری، قابل مهار نخواهد بود.

 

سرمایه‌گذاری جهانی در حوزه هوش مصنوعی

در سال ۲۰۲۵، سرمایه‌گذاری جهانی در حوزه هوش مصنوعی به نقطه عطفی تاریخی رسیده و به حدود ۷۵۷ میلیارد دلار بالغ شده است. این رقم، که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۴ به بیش از ۳.۶ تریلیون دلار افزایش یابد، نشان‌دهنده جایگاه راهبردی هوش مصنوعی در بازتعریف ساختارهای اقتصادی، صنعتی و فناورانه جهان است. در این میان، ایالات متحده با فاصله‌ای چشمگیر در صدر قرار دارد و به‌تنهایی بیش از نیمی از این سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص داده است. تنها در سال ۲۰۲۴، بخش خصوصی آمریکا بیش از ۱۰۹ میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده است که حدود ۱۲ برابر چین و ۲۴ برابر بریتانیاست.

چین با ۱۱۹ میلیارد دلار در جایگاه دوم قرار دارد و بریتانیا، کانادا، اسرائیل، آلمان و فرانسه نیز در میان ۱۰ کشور نخست دیده می‌شوند. در منطقه خاورمیانه، امارات متحده عربی و عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجه، در حال تبدیل‌شدن به قطب‌های نوظهور هوش مصنوعی هستند. امارات با همکاری شرکت‌هایی مانند مایکروسافت، زیرساخت‌های گسترده‌ای برای توسعه این فناوری ایجاد کرده و عربستان نیز با پروژه‌هایی چون نئوم، به‌دنبال بهره‌برداری از هوش مصنوعی در مقیاس شهری و حکمرانی دیجیتال است.

در مقابل این روند جهانی، ایران همچنان فاقد یک برنامه جامع ملی برای توسعه هوش مصنوعی است. سهم کشور از سرمایه‌گذاری جهانی در این حوزه ناچیز باقی مانده و تاکنون اقدام راهبردی مشخصی برای بهره‌برداری از این فناوری در سطح ملی صورت نگرفته است. این در حالی است که اثرات هوش مصنوعی، چه در حوزه اشتغال و چه در بهره‌وری اقتصادی، به‌تدریج در حال نمایان شدن است. بسیاری از مشاغل سنتی در معرض حذف قرار دارند و بدون سیاست‌گذاری فعال برای بازآموزی نیروی کار و ایجاد مشاغل جدید، کشور با موجی از بیکاری ساختاری مواجه خواهد شد.

هوش مصنوعی نه‌تنها ابزار افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌هاست، بلکه به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به پیشران اصلی رشد اقتصادی در جهان است. کشورهایی که امروز در این حوزه سرمایه‌گذاری می‌کنند، فردا نه‌تنها در تولید ثروت، بلکه در تعیین قواعد بازی اقتصاد جهانی نقش‌آفرین خواهند بود. ایران اگر نتواند به‌موقع وارد این رقابت شود، نه‌تنها فرصت خلق ارزش افزوده را از دست خواهد داد، بلکه در معرض عقب‌ماندگی فناورانه و وابستگی اقتصادی فزاینده قرار خواهد گرفت. اکنون زمان آن رسیده که هوش مصنوعی نه به‌عنوان یک موضوع لوکس فناورانه، بلکه به‌مثابه یک اولویت راهبردی ملی دیده شود.

 

تأثیر هوش مصنوعی بر کسب‌وکارها

تأثیر هوش مصنوعی بر کسب‌وکارها، دیگر یک پیش‌بینی آینده‌نگرانه نیست؛ واقعیتی است که اکنون در حال بازتعریف ساختارهای اقتصادی، مدل‌های درآمدی و شیوه‌های تولید ارزش در جهان است. از خطوط تولید خودکار در کارخانه‌ها گرفته تا الگوریتم‌های تحلیل داده در بازارهای مالی، هوش مصنوعی به‌سرعت در حال نفوذ به لایه‌های مختلف اقتصاد جهانی است و پیامدهای آن، هم در سطح کلان و هم در سطح فردی، قابل‌توجه است.

در سطح جهانی، انتظار می‌رود هوش مصنوعی به یکی از موتورهای اصلی رشد اقتصادی در دهه آینده تبدیل شود. برآوردهای موسسات بین‌المللی مانند مک‌کینزی نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۳۰، هوش مصنوعی می‌تواند بیش از ۱۵ تریلیون دلار به تولید ناخالص داخلی جهان اضافه کند. این رشد عمدتاً از طریق افزایش بهره‌وری، بهینه‌سازی زنجیره‌های تأمین، کاهش هزینه‌های عملیاتی و خلق خدمات و محصولات جدید حاصل خواهد شد.

با این حال، این رشد اقتصادی به‌صورت یکنواخت توزیع نمی‌شود. کشورهایی که زیرساخت‌های دیجیتال قوی، سرمایه‌گذاری هدفمند و سیاست‌گذاری هوشمندانه دارند، بیشترین بهره را از این تحول خواهند برد. در مقابل، کشورهایی که فاقد برنامه‌ریزی برای انطباق با این فناوری هستند، نه‌تنها از مزایای آن بی‌بهره می‌مانند، بلکه با چالش‌های جدی در بازار کار، نابرابری درآمدی و عقب‌ماندگی فناورانه مواجه خواهند شد.

چه کسب و کارهای بیشتر تحت تاثیر هوش مصنوعی هستند؟

در سطح کسب‌وکار، هوش مصنوعی بیشترین تأثیر را در بخش‌هایی دارد که با داده‌های حجیم، تصمیم‌گیری سریع و فرآیندهای تکرارشونده سروکار دارند. صنایع مالی، بیمه، خرده‌فروشی، لجستیک، تولید صنعتی، سلامت و آموزش از جمله حوزه‌هایی هستند که به‌سرعت در حال بهره‌برداری از قابلیت‌های هوش مصنوعی هستند. در این بخش‌ها، الگوریتم‌ها می‌توانند وظایفی مانند تحلیل ریسک، پیش‌بینی تقاضا، بهینه‌سازی مسیرها، تشخیص بیماری و حتی طراحی محتوای آموزشی را با دقت و سرعتی فراتر از توان انسانی انجام دهند.

اما این تحول فناورانه، تأثیرات عمیقی بر درآمد افراد نیز دارد. از یک‌سو، مشاغلی که با مهارت‌های قابل اتوماسیون سروکار دارند، در معرض حذف یا کاهش دستمزد قرار می‌گیرند. از سوی دیگر، تقاضا برای مهارت‌های جدید مانند تحلیل داده، طراحی الگوریتم، اخلاق هوش مصنوعی و مدیریت سیستم‌های خودکار افزایش می‌یابد. این جابه‌جایی مهارتی، اگر با سیاست‌های آموزشی و حمایتی همراه نباشد، می‌تواند به شکاف درآمدی و نابرابری اجتماعی دامن بزند. بهره‌مندی از این فرصت، نیازمند آمادگی نهادی، سرمایه‌گذاری هدفمند، و مهم‌تر از همه، بازآفرینی سیاست‌های آموزشی و بازار کار است. در غیر این صورت، کشورهایی مانند ایران که هنوز نقشه راه روشنی برای مواجهه با این تحول ندارند، با خطر عقب‌ماندگی مضاعف و فشارهای اجتماعی ناشی از بیکاری ساختاری مواجه خواهند شد.