زاینده‌رود در آستانه فراموشی

به گزارش سرمایه فردا،  روزی نه‌چندان دور، زاینده‌رود از دل کوه‌های زاگرس جاری می‌شد و با گذر از قلب اصفهان، زندگی را در مسیر خود می‌پراکند. پل خواجو و سی‌وسه‌پل، شب‌ها میزبان آوازها و گعده‌هایی بودند که تنها بهانه‌شان، صدای آرام جریان آب بود. اما امروز، آن رود پرشکوه به خاطره‌ای بدل شده است؛ خاطره‌ای که هر سال در ۱۸ مهر، روز زاینده‌رود، بی‌آبی‌اش بیشتر به چشم می‌آید. این رودخانه، که هزاران سال تمدن را در حاشیه‌اش پرورانده، حالا قربانی برداشت‌های بی‌رویه، مدیریت ناکارآمد و وعده‌های بی‌سرانجام شده است. از خشکی تالاب گاوخونی تا فرونشست زمین و آلودگی هوا، زاینده‌رود دیگر فقط یک رود نیست؛ بلکه آینه‌ای است از بحران‌های انباشته‌شده‌ای که اگر امروز جدی گرفته نشوند، فردا نه‌تنها اصفهان، بلکه بخشی از حافظه طبیعی ایران را از دست خواهیم داد.

تا چشم کار می کند خاک است و خشکی. حالا به جای رودی که تا همین چند سال قبل، بهترین بهانه برای سرزندگی اصفهان بود، دشتی از تشنگی از شهر عبور می کند. اینجا زاینده رودی است که شبها پل خواجو پل سی و سه پلش مامنی شده بود برای آوازخوانی و گعده ها و جمع های دوستانه. از جوانان تا سالخوردگان. جمع هایی که تنها بهانه شادی کردنشان، همین رودی بود که امروز دیگر اثری از آن به جا نمانده است و مامنی شده برای گشت و گذار حیوانات و پرندگان. رودی که روزگاری آنچنان شکوه و عظمتی داشت که روزی را به نامش کردند. روزی به نام زاینده رود. ۱۸مهرهمان روز است. روزی که قرار بود یادآور شکوه زاینده رود باشد و امروز، به خاطره ای بدل شده است.، روز زاینده رود؛ بدون آب!

زاینده‌رود، بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه فلات مرکزی ایران و شاهرگ حیاتی استان اصفهان، در طول تاریخ همواره منبع حیاتی تأمین آب، کشاورزی، صنعت و فرهنگ منطقه بوده است. این رودخانه که از کوه‌های زاگرس مرکزی، به ویژه از زردکوه در استان چهارمحال و بختیاری سرچشمه می‌گیرد، در مسیر خود به سمت شرق فلات مرکزی ایران جریان یافته و نهایتاً به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.

زاینده‌رود از دیرباز نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن‌های این منطقه داشته است. تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که انسان‌های اولیه بیش از ۳۰ هزار سال پیش در حوضه این رودخانه سکونت داشته‌اند و زندگی‌شان با شکار، جمع‌آوری و کشاورزی پیوند خورده است. این رودخانه نه تنها منبع آب بلکه عامل مهمی در رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه محسوب می‌شود.

اما کیست که نداند در سال‌های اخیر زاینده‌رود به دلیل مشکلات متعدد به بیابانی خشک بدل  شده است؛ مشکلی که تبدیل به معضل بزرگ زیست‌محیطی، اقتصادی و فرهنگی برای اصفهان شده و تهدیدی جدی برای آینده این منطقه به شمار می‌رود.

برداشت بی رویه زیرزمینی

یکی از اصلی‌ترین دلایل خشکی زاینده‌رود، برداشت بی‌رویه و بدون مدیریت منابع آب است. سدهای متعدد و انتقال آب به مناطق دیگر به ویژه شهرهای یزد، کاشان، دلیجان و حتی شهرکرد و بروجن باعث کاهش چشمگیر آب ورودی به رودخانه شده است. هر ساله حدود ۱۹۵ میلیون مترمکعب آب از حوضه زاینده‌رود برای مصارف خارج از حوضه تخصیص داده می‌شود که فشار زیادی بر منابع آبی منطقه وارد کرده است.

محمدرضا صفوی، استاد دانشگاه اصفهان، در این زمینه می‌گوید: «سدسازی‌های بی‌رویه، برداشت‌های غیرقانونی آب از چاه‌ها و کمبود بارندگی‌های مناسب در سال‌های اخیر، همه دست به دست هم داده‌اند تا زاینده‌رود خشک شود.»

همچنین تغییرات اقلیمی و کاهش نزولات جوی در سال‌های اخیر، خشکسالی‌های طولانی مدت و افزایش دما نیز به نوبه خود موجب شده تا منابع آبی منطقه کمتر شود. اما مهم‌تر از این عوامل، مدیریت نامناسب منابع آب و ناتوانی در اجرای برنامه‌های اصولی و کارشناسی شده است.

در این میان مسئولان و نمایندگان مردم اصفهان در مجلس، در دوره‌های مختلف وعده‌های متعددی را در نشست‌ها و در مقابل خبرنگاران  برای احیای زاینده‌رود داده‌اند که البته اغلب آنها در حد حرف و شعار باقی مانده‌اندً! موضوعی که در عمل باعث کمرنگ شدن اعتماد شهروندان اصفهانی به اقدامات مسولان در این زمینه شده است.

فاجعه ای زیست محیطی به نام خشکی تالاب گاوخونی

زاینده رود اما علاوه بر تبعاتی که برای کشاورزی و زندگی مردم اصفهان داشته، باعث خشک شدن رودها و مسیرهای آبی منشاء گرفته از آن شده است که تالاب گاوخونی مسلما یکی از مهمترین آنها است. این تالاب که در پایان زاینده‌رود قرار دارد و یکی از تالاب‌های بین‌المللی ایران محسوب می‌شود، بیش از ۴۷۶ کیلومتر مربع مساحت دارد و اکوسیستم مهمی برای هزاران گونه جانوری و گیاهی است. این تالاب در سال‌های اخیر به دلیل کاهش آب ورودی از زاینده رود، به شدت خشک شده و نابودی زیستگاه‌های طبیعی را به همراه داشته است.

کارشناسان محیط‌زیست هشدار داده‌اند که خشکی گاوخونی باعث از بین رفتن جمعیت گونه‌های بومی و مهاجر، از جمله پرندگان و آبزیان شده و باعث افزایش ریزگردها و مشکلات تنفسی برای ساکنان اطراف آن شده است.

بهرام نادی، کارشناس منابع آب، در این باره می‌گوید: «خشک شدن تالاب گاوخونی پی‌آمد مستقیم برداشت‌های غیرقانونی آب و مدیریت نامناسب منابع است که بدون توجه به پیامدهای اکولوژیک ادامه یافته است.»

از فرونشست تا آلودگی هوا

افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن رودخانه، علاوه بر خسارات زیست‌محیطی، موجب بروز پدیده فرونشست زمین در اصفهان شده است. علی بیت‌الهی، مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در حوزه آب و فرونشست ، می‌گوید: «فرونشست در اصفهان در صدر لبست بیشترین فرونشست ها در کشور است. پدیده ای که اگر فکری برای آن نشود موجب وارد آمدن آسیب هایی جدی بیشتری به بناهای تاریخی مهمی مانند میدان نقش جهان و پل‌های تاریخی خواهد شد و حتی می تواند باعث تخلیه و کوچ شهروندان اصفهانی شود. کمااینکه همین الان هم برخی از خانه ها و محلات این شهر عملا تخلیه شده اند. چون هر لحظه ممکن است بخشی از زمین ریزش کند و بسیاری از خانه ها و ساختمان ها و تجهبزات را ببلعد»

همانطور که بیت اللهی نیز به آن اشاره می کند،فرونشست نه تنها تهدیدی برای میراث فرهنگی بلکه موجب خطر برای زندگی روزمره شهروندان است که افت آب های زیر زمینی و خشکی رودخانه این پدیده را تشدبد کرده است و در ماههای اخیر تقریبا هر روز شاهد فرونشست عمیق در نقاط مختلف شهر و حتی تخلیه برخی ساختمان ها دراصفهان هستیم .

علاوه بر این خشکسالی زاینده رود نیز عاملی شده برای افزایش غلظت گرد و غبارو درنهایت تشدید آلودگی هوا. چالشی که نه تنها اصفهان را جزء یکی ازآلوده ترین شهرهای کشور قرار داده که باعث شده تا سلامت شهروندان نصف جهان نیز به شدت در معرض خطر قرار گیرد.

خطری که تالاب گاوخونی را تهدید می کند

چه بخواهیم و چه نخواهیم، زاینده‌رود و تالاب گاوخونی جزئی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی استان اصفهان هستند. بخش هایی از تمدن ما  که هر ساله گردشگران داخلی و خارجی فراوانی به عشق دیدنشان راهی نصف جهان می شوند. برای همین خشک شدن رودخانه و نابودی تالاب، باعث کاهش شدید گردشگری شده و درآمدهای مرتبط با آن را به شدت کاهش داده است

همه این عوامل باعث شده تا کارشناسان تاکید داشته باشند که زاینده‌رود میراث همه مردم ایران است و حفظ آن باید در اولویت برنامه‌های ملی و استانی باشد

نکته قابل توجه تاکید استاندار به گردشکری و تشکیل میز گردشگری در اصفهان در حالی انجام می شود که زاینده رودی که حالا دیگر اثری از آن به جا نمانده، از مهمترین دلایل  اصلی جذب توریست بوده و هست …

نقش کمرنگ شرکت آب منطقه‌ای

در این میان مسلما شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در صدر متولیان مرتبط با خشکسالی زاینده رود قرار دارد و اتفاقا به همین دلیل عملکردش بارها از سوی کارشناسان و رسانه ها به نقد کشیده شده است. کارشناسان معتقدند این نهاد نه تنها نتوانسته راهکارهای مؤثر و مستمر برای احیای زاینده‌رود ارائه دهد بلکه در بسیاری مواقع در صحنه بحران غایب بوده است.

از طرفی، نبود هماهنگی میان نهادهای مختلف، برداشت غیرمجاز از چاه‌ها، و سیاست‌های ناپایدار باعث شده تا بحران آب در این حوضه هر روز جدی‌تر شود.

یکی دیگر از پیامدهای خشکی زاینده‌رود، کاهش سطح زیر کشت کشاورزی به ویژه در شرق اصفهان است. در دهه ۸۰ سطح اراضی کشاورزی در این منطقه حدود ۷۰ هزار هکتار بود که در دهه ۹۰ به ۲۵ هزار هکتار کاهش یافته است. این کاهش شدید، معیشت کشاورزان را به خطر انداخته و موجب تشدید مهاجرت روستاییان به شهرها شده است.

اقدام عجیب شهرداری اصفهان

در سال‌های اخیر، شهرداری اصفهان با ایجاد دبیرخانه زاینده‌رود تلاش کرده تا به نحوی در مدیریت مسائل مرتبط با رودخانه حضور داشته باشد. اما این دبیرخانه بیشتر به نهادی تشریفاتی و سیاسی تبدیل شده است که از نام زاینده‌رود سوءاستفاده می‌کند. همچنین ایجاد جایگاه‌های اختصاصی، آنهم درست زیر پل «خواجو»  توسط این نهاد، طی چند هفته اخیر بارها مورد انتقاد رسانه ها قرار گرفته است.جالب اینجاست که این دبیرخانه در حالی فعالیت دارد که مدیریت حوزه زاینده رود در حیطه وظایف شهراری نیست و به نظر می رسد هیچ کارکرد شفافی بجز هدر رفت هزینه و انجام فعالیت های نمایشی نداشته باشد!

زاینده‌رود رودخانه‌ای است که نه فقط برای استان اصفهان بلکه برای کل کشور اهمیت دارد. خشک شدن این رودخانه و تالاب گاوخونی نه تنها یک بحران زیست‌محیطی، بلکه بحران های جدی را در عرصه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به دنبال خواهد داشت. موضوعی که جلوگیری از آن نیازمند تصمیم‌گیری‌های جدی و همکاری تمامی نهادهای مسئول است. و از یاد نبریم که بدون شفافیت، مدیریت علمی و پاسخگویی مسئولان، این میراث طبیعی و تاریخی در معرض نابودی کامل قرار خواهد گرفت. که اگر چنین نکنیم،مسلما طی سالهای آینده دیگر نه تنها اثری از این بهانه زنده زندگی در اصفهان نخواهیم بود که حتی نامش نیز از صفحه روزنگاری سالنامه های ما، حذف خواهد شد!