حق‌آبه هیرمند: مبارزه برای آب و حیات

به گزارش سرمایه فردا، در سومین سفر استانی دولت چهاردهم، رئیس‌جمهور به همراه هیئتی از وزرای اقتصادی و اجتماعی، در روزهای پنجشنبه ۲۰ و جمعه ۲۱ دی ماه ۱۴۰۳ به استان سیستان و بلوچستان سفر کرد. همزمان با این سفر، وزیر نیرو پروژه آب و فاضلاب به ارزش ۸۵۰۰ میلیارد ریال را در منطقه سیستان به بهره‌برداری رساند. یکی از مطالبات اصلی مردم استان در این سفر از رئیس‌جمهور، پیگیری حق‌آبه هیرمند ایران و به‌خصوص آزاد شدن حق‌آبه این استان از رودهای هیرمند و هریرود بود. عباس علی‌آبادی در این سفر پس از بازدید از پروژه آب‌شیرین‌کن دشتک و چاه نیمه سیستان حضور یافت و در این خصوص گفت: دولت و وزارت نیرو به‌صورت جدی پیگیر حق‌آبه هیرمند سیستان از کشور همسایه هستند و مذاکرات خوبی هم با مسئولان افغانستان داشتیم که گزارش این مذاکرات به‌زودی خدمت مردم عزیز اعلام خواهد شد.

پیشینه اختلافات بر سر حق‌آبه هیرمند

درباره پیشینه این مطالبه باید مد نظر داشت که رودهای هیرمند و هریرود، به‌عنوان دو شریان حیاتی در منطقه شرق ایران و غرب افغانستان، از دیرباز نقش تعیین‌کننده‌ای در حیات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مناطق مرزی دو کشور ایفا کرده‌اند. این رودخانه‌ها نه‌تنها منبع اصلی تأمین آب برای کشاورزی، شرب و صنعت در مناطق خشک و نیمه‌خشک سیستان و بلوچستان هستند، بلکه به‌عنوان شریان‌های حیاتی، حیات جوامع محلی و اکوسیستم‌های وابسته به آن‌ها را تضمین می‌کنند.

سدها و بندهای افغانستان و تاثیر آن‌ها

افغانستان با ساخت سدها و بندهای متعدد بر روی رودهای هیرمند و هریرود، جریان طبیعی آب را به سمت ایران محدود کرده است. این اقدامات که در برخی موارد بدون توجه به توافق‌های تاریخی و حقوق بین‌المللی صورت گرفته است، موجب کاهش شدید حق‌آبه هیرمند ایران شده است. به‌ویژه پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۱۴۰۰، این روند تشدید شده و ایران با بحران کم‌آبی بی‌سابقه‌ای در منطقه سیستان مواجه شده است.

تأثیرات بحران کم‌آبی بر حق‌آبه هیرمند

این وضعیت نه‌تنها زندگی هزاران کشاورز و ساکنان محلی را تحت تأثیر قرار داده، بلکه تالاب بین‌المللی هامون را نیز با خطر خشکی کامل مواجه کرده است. ساخت سد پاشدان در هرات به‌وسیله طالبان و بهره‌برداری یکجانبه از رودخانه هریرود، نقض حقوق عرفی و توافق‌های تاریخی بین دو کشور محسوب می‌شود. این اقدامات نه‌تنها تأمین آب شرب و بهداشت میلیون‌ها نفر در ایران را تحت تأثیر قرار داده، بلکه آسیب‌های گسترده‌ای به محیط‌زیست پایین‌دست وارد کرده است.

ادعاهای طالبان و واکنش ایران

طالبان با استناد به کمبود بارندگی و نبود دستگاه‌های سنجش میزان آب، از تحویل حق‌آبه هیرمند ایران خودداری کرده و حتی ادعا می‌کند که در برخی سال‌ها ایران بیش از میزان تعیین‌شده در معاهده ۱۳۵۱، آب دریافت کرده است. ایران نیز در شرایطی قرار دارد که به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و انزوای اقتصادی، توانایی لازم برای اعمال فشار بر افغانستان را ندارد.

راهکارهای پیشنهادی برای حل حق‌آبه هیرمند

حال با توجه به اهمیت این موضوع، به بررسی ریشه‌های تاریخی اختلافات بر سر رودهای هیرمند و هریرود، توافق‌های بین‌المللی مرتبط با تقسیم آب، اقدامات افغانستان در سال‌های اخیر و پیامدهای آن بر محیط‌زیست و اقتصاد ایران می‌پردازیم. همچنین راهکارهای ممکن برای حل این بحران و تأمین حق‌آبه هیرمند ایران مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. این موضوع نه‌تنها از جنبه حقوقی و زیست‌محیطی حائز اهمیت است، بلکه به‌عنوان یک مسئله امنیتی و اجتماعی نیز نیازمند توجه جدی است.

نظرات مقامات ایرانی درباره حق‌آبه هیرمند

فتح‌الله توسلی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی،  با اشاره به سفر اخیر هیئت دولت به استان سیستان و بلوچستان و موضوع حق‌آبه هیرمند، اظهار داشت: موضوع آب‌های مرزی دارای پروتکل‌های بین‌المللی است که براساس آن کشورها با هم تعامل می‌کنند. نماینده مردم بهار و کبودرآهنگ در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه براساس قانون حق‌آبه، سهم هر دو کشور باید مشخص باشد تا دو کشور آسیب نبینند، خاطرنشان کرد: در توافقات قبلی که با دولت افغانستان و والیان کنونی این کشور در موضوع حق‌آبه هیرمند داشته‌ایم، ایران دارای حقوق مشخصی است اما افغان‌ها تاکنون حق و حقوق ایران را آن‌گونه که باید نپرداخته‌اند و سدهایی که آنجا بسته‌اند نیز خارج از توافقات بوده است.

وی در ادامه با اشاره به ادعای دولت افغانستان درباره کمبود آب، گفت: طالبان مدعی است آب کم است و نمی‌توانیم آن را به مرزهای ایران برسانیم ولی این ادعایشان تنها با حرف قابل قبول نیست و از سوی کارشناسان ایرانی رد شده است. دولت افغانستان باید شرایطی را فراهم آورد که این بررسی‌ها به‌صورت میدانی از طرف کارشناسان ما دنبال شود.

توسلی در ادامه با انتقاد از رفتار طالبان تصریح کرد: متاسفانه رفتار طالبان در این زمینه درست نبوده است. امید داریم با پیگیری آقای رئیس‌جمهور و وزیر نیرو، دولت طالبان در این زمینه تغییر رویکرد داشته باشد. وی در پایان عنوان کرد: امیدواریم دوستان ما در وزارت خارجه و بخش‌های حقوقی این موضوع را پیگیری کنند و مذاکرات با طالبان در سطوح مختلف سیاسی همچنان ادامه داشته باشد تا بتوانند حق و حقوق ایران را تضمین کنند.

چه شد که حق‌آبه هیرمند نرسید؟

منصور یزدانی، کارشناس انرژی، در این خصوص گفت: بحران آب جهان را فراگرفته و ایران نیز با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک از این موضوع مستثنی نیست. چالش تأمین آب برای ایران حیاتی است، چرا که زاویه تابش عمودی خورشید موجب افزایش تبخیر و کاهش منابع آب می‌شود. این مسئله به‌ویژه در حوزه آبریز هامون و رود هیرمند که شریان اصلی حیات در شرق کشور است، مشهود است.

یزدانی افزود: حق‌آبه هیرمند ایران از رود هیرمند بر اساس توافق‌های تاریخی تعیین شده است. در سال ۵۱، قراردادی بین ایران و افغانستان منعقد شد که بر اساس آن، ایران حق دریافت ۲۶ مترمکعب آب در ثانیه (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) را دارد. این توافق پس از معاهده پاریس در سال ۵۷ شکل گرفت، زمانی که هرات از ایران جدا شد.

اقدامات افغانستان و تاثیر آن‌ها

او تصریح کرد: در سال‌های اخیر، افغانستان با ساخت سدها و انحراف مسیر رود هیرمند، جریان آب به سمت ایران را به شدت کاهش داده است. برای مثال، در برخی سال‌ها تنها چهار میلیون مترمکعب آب به ایران تحویل داده شده است، در حالی که حق‌آبه هیرمند ایران ۸۵۰ میلیون مترمکعب است. ساخت سد پاشدان و سد کمال‌خان توسط افغانستان، موجب شده حتی سیلاب‌های فصلی نیز به ایران نرسد.

پیامدهای کاهش جریان آب و حق‌آبه هیرمند

یزدانی همچنین مطرح کرد: کاهش جریان آب هیرمند به ایران پیامدهای گسترده‌ای از جمله خشکی تالاب هامون، تغییر اکوسیستم، کاهش حضور پرندگان مهاجر، افزایش بیکاری، فقر و مهاجرت معکوس داشته است. علاوه بر این، امنیت مرزهای شرقی کشور نیز به دلیل کاهش جمعیت در مناطق مرزی تحت تأثیر قرار گرفته است.

این کارشناس حوزه آب با اشاره به اقدامات دیپلماتیک ایران گفت: ایران در سال‌های اخیر از دیپلماسی آب برای حل این بحران استفاده کرده است. همکاری بین وزارت نیرو و وزارت امور خارجه منجر به بازدید کارشناسان ایرانی از حوزه آبریز هیرمند در افغانستان شد. این اقدامات موجب شد در سال گذشته حدود ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب به ایران تحویل داده شود. هرچند این میزان بسیار کمتر از حق‌آبه هیرمند تعیین‌شده است. ایران همچنین از ابزارهای حقوقی و بین‌المللی برای احقاق حق خود استفاده کرده است، اما تاکنون نتیجه ملموسی حاصل نشده است.

نقش رسانه‌های بین‌المللی در بحران حق‌آبه هیرمند

منصور یزدانی درباره نقش رسانه‌های بین‌المللی گفت: رسانه‌ها می‌توانند نقش کلیدی در ارتقاء آگاهی جامعه بین‌المللی درباره بحران حق‌آبه هیرمند ایفا کنند. پوشش گسترده این موضوع در رسانه‌های جهانی می‌تواند فشار بیشتری بر افغانستان وارد کند تا حقوق تاریخی ایران را رعایت کند. این کارشناس انرژی تأکید کرد که رسانه‌ها باید به اهمیت این مسئله زیست‌محیطی، امنیتی و اجتماعی پرداخته و توجه بیشتری به آن نشان دهند.

اهمیت همکاری منطقه‌ای برای حق‌آبه هیرمند

وی افزود: همکاری با کشورهای همسایه همچون پاکستان و تاجیکستان که با مشکلات مشابهی روبه‌رو هستند، می‌تواند فشار بیشتری بر افغانستان وارد کند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، تجربیات و راهکارهای عملی برای مدیریت منابع آبی مشترک باشد. یزدانی معتقد است که ایران باید از تمام ظرفیت‌های دیپلماتیک و منطقه‌ای خود برای حل بحران حق‌آبه هیرمند بهره‌برداری کند.

یزدانی همچنین به نقش سازمان‌های بین‌المللی در حل بحران حق‌آبه هیرمند اشاره کرد. وی گفت: سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل، اتحادیه اروپا و بانک جهانی می‌توانند نقش موثری در میانجی‌گری و تسهیل مذاکرات بین ایران و افغانستان داشته باشند. این سازمان‌ها می‌توانند با ارائه کمک‌های فنی و مالی، به بهبود مدیریت منابع آبی و اجرای پروژه‌های مشترک کمک کنند.

یزدانی در پایان به راهکارهای فنی و مدیریت منابع آب برای حل بحران حق‌آبه هیرمند پرداخت. وی گفت: استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند سیستم‌های آبیاری نوین، تصفیه و بازیافت آب، می‌تواند به بهبود بهره‌وری آب و کاهش وابستگی به منابع خارجی کمک کند. همچنین اجرای پروژه‌های مدیریت جامع آب، مانند بازسازی و توسعه زیرساخت‌های آبی، می‌تواند به حل بحران حق‌آبه هیرمند کمک کند