حذف صفر از پول ملی؛ اصلاحی اسمی یا مسکنی موقت؟

به گزارش سرمایه فردا،  دولت‌ها در مواجهه با تورم و کاهش ارزش پول ملی، اغلب به دنبال راهکارهایی هستند که بتوانند این مشکلات را مدیریت کنند. یکی از این راهکارها که در طول دهه‌های گذشته در بسیاری از کشورها به کار گرفته شده، حذف صفر از پول ملی است. این اقدام که به عنوان یک اصلاح اسمی شناخته می‌شود، به طور مستقیم به قدرت خرید مردم یا ارزش واقعی پول ملی ارتباطی ندارد، اما می‌تواند تأثیرات روانی و ساختاری مهمی داشته باشد. در ایران نیز این موضوع سال‌هاست که مطرح است و اخیراً بار دیگر به تیغ بررسی و تصویب هیئت دولت رسیده است.

تاریخچه حذف صفر از پول ملی

موضوع حذف چهار صفر از پول ملی و تغییر واحد پول از ریال به تومان، ریشه در چند دهه بحث و بررسی در اقتصاد ایران دارد. این ایده اولین بار در دهه هفتاد شمسی مطرح شد و در دولت‌های مختلف با فراز و نشیب‌های فراوانی روبرو بوده است. با این حال، در سال‌های اخیر و با افزایش تورم و کاهش شدید ارزش پول ملی، این موضوع بار دیگر در دستور کار قرار گرفت. اخیراً، سخنگوی دولت اعلام کرد که موضوع حذف چهار صفر از واحد پول ملی، در نشست هیئت دولت به تصویب رسیده و قرار است مراحل قانونی خود را طی کند. این تصمیم، با هدف ساده‌سازی مبادلات پولی، کاهش هزینه‌های چاپ اسکناس، و تسهیل محاسبات مالی و حسابداری اتخاذ شده است. در دنیا هم بارها در کشورهای مختلف حذف صفر از پول ملی رقم خورده است.

ماهیت و تأثیرات سیاست حذف صفر

همانطور که اشاره شد، حذف صفر از پول ملی یک اصلاح اسمی است، نه یک راهکار بنیادی برای مشکلات اقتصادی. این سیاست به خودی خود نه تورم را کنترل می‌کند، نه قدرت خرید مردم را بهبود می‌بخشد و نه ارزش واقعی پول ملی را ارتقا می‌دهد. تأثیر اصلی این اقدام در دو زمینه است: روانی و ساختاری.

از منظر روانی، با حذف صفرها، ارقام بزرگ و دلهره‌آور در معاملات و حساب‌ها کوچک‌تر می‌شوند و این امر می‌تواند از لحاظ ذهنی تأثیر مثبتی بر مردم بگذارد و تورم انتظاری را تا حدی کاهش دهد. از منظر ساختاری نیز، این اقدام می‌تواند سیستم حسابداری را ساده‌تر، هزینه‌های چاپ و نگهداری پول را کمتر و عملیات پرداخت را تسهیل کند.

با این حال، تجربه کشورهای مختلف نشان داده که این سیاست تنها زمانی موفق است که در بستر یک اقتصاد باثبات و همراه با سیاست‌های پولی و مالی منضبط اجرا شود. در غیر این صورت، تنها یک مسکن موقت خواهد بود و صفرها در مدت کوتاهی به پول ملی بازخواهند گشت. کشورهایی مانند ترکیه، برزیل، روسیه، لهستان، زیمباوه و آرژانتین این سیاست را به اجرا گذاشته‌اند و هر کدام نتایج متفاوتی را تجربه کرده‌اند.

پیش‌شرط‌های موفقیت حذف صفر از پول ملی

برای اینکه سیاست حذف صفر از پول ملی مؤثر و پایدار باشد، باید پیش‌شرط‌های مهمی در اقتصاد فراهم باشد. این پیش‌شرط‌ها به صورت زیر هستند:

• کنترل پایدار تورم: این مهم‌ترین شرط موفقیت است. حذف صفر تنها زمانی می‌تواند به بازسازی اعتبار پول ملی کمک کند که نرخ تورم کنترل شده باشد. این کنترل باید از مسیرهایی مانند مهار جهش‌های ارزی، مدیریت انتظارات تورمی و اجتناب از رشد بی‌ضابطه نقدینگی حاصل شود.
• انضباط مالی دولت: دولت باید وابستگی خود به منابع ناپایدار مانند درآمدهای نفتی را کاهش دهد و بودجه خود را اصلاح کند. کسری بودجه مزمن، منبع اصلی تورم و بی‌ثباتی اقتصادی است.
• اصلاح ناترازی بانک‌ها: ناترازی مالی در سیستم بانکی یکی دیگر از ریشه‌های تورم است که باید پیش از هر گونه اصلاح پولی، به آن رسیدگی شود.
• شفاف‌سازی مالی و مقابله با فساد اقتصادی: برای احیای اعتماد عمومی و تضمین اثربخشی سیاست‌های اقتصادی، شفافیت مالی و مبارزه جدی با فساد حیاتی است.

تجربه‌های موفق و ناموفق جهانی در حذف صفر

تجربه کشورهای مختلف در حذف صفر از پول ملی، درس‌های ارزشمندی را به ما می‌آموزد. در اینجا به بررسی سه تجربه موفق و سه تجربه ناموفق می‌پردازیم:

تجربه‌های موفق

• ترکیه (۲۰۰۵):
  ترکیه در سال ۲۰۰۵، شش صفر از پول ملی خود، لیر، حذف کرد و آن را به لیر نو تغییر نام داد. این اقدام پس از یک دوره طولانی ثبات اقتصادی و کنترل تورم (که در دهه ۱۹۹۰ به بالای ۷۰% رسیده بود) صورت گرفت. دولت ترکیه با اتخاذ سیاست‌های ارزی مناسب و نیز سیاست های انضباطی مالی و پولی، توانست تورم را مهار کند. حذف صفرها در این بستر به بازگرداندن اعتبار به پول ملی، ساده‌سازی محاسبات و کاهش تورم انتظاری کمک کرد. این تجربه به عنوان یکی از موفق‌ترین نمونه‌ها در جهان شناخته می‌شود، زیرا حذف صفرها بعد از کنترل تورم و نه به عنوان راه‌حلی برای آن انجام شد.
• روسیه (۱۹۹۸):
  روسیه در سال ۱۹۹۸، سه صفر از پول ملی خود، روبل، حذف کرد. این تصمیم پس از یک دهه بی‌ثباتی اقتصادی و تورم شدید در دوران پس از فروپاشی شوروی اتخاذ شد. با این حال، دولت روسیه توانست با اتخاذ سیاست‌های پولی سختگیرانه و با استفاده از ثبات نسبی اقتصادی، این اقدام را به موفقیت برساند. حذف صفرها به کاهش تورم انتظاری و بازگرداندن اعتماد به پول ملی کمک کرد و به دنبال آن اقتصاد روسیه به ثبات رسید.
• لهستان (۱۹۹۵):
  لهستان در سال ۱۹۹۵، چهار صفر از پول ملی خود، زلوتی، حذف کرد. در اوایل دهه ۱۹۹۰، این کشور نیز مانند سایر کشورهای اروپای شرقی با تورم‌های بالا دست و پنجه نرم می‌کرد. دولت لهستان با اجرای یک برنامه اصلاحات اقتصادی گسترده توانست تورم را کنترل کرده و نرخ آن را به زیر ۱۰ درصد برساند. حذف صفرها پس از این ثبات نسبی، به عنوان گامی برای بازسازی اعتبار پول ملی و ساده‌سازی سیستم مالی انجام شد و به موفقیت رسید.

تجربه‌های ناموفق

• آرژانتین:
  آرژانتین در دهه‌های گذشته چندین بار اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرده است. به عنوان مثال، در سال ۱۹۸۳، چهار صفر از پول ملی حذف شد. اما به دلیل عدم کنترل تورم و ادامه سیاست‌های مالی بی‌انضباط، این اقدام کاملاً بی‌اثر بود و صفرها در مدت کوتاهی به پول ملی بازگشتند. تلاش‌های مشابه بعدی نیز به دلیل مشکلات ساختاری اقتصاد و تورم‌های مزمن، به شکست انجامید. این تجربه نشان می‌دهد که حذف صفر، بدون حل ریشه‌های تورم، تنها یک مسکن موقت است.
• زیمبابوه:
  زیمبابوه یکی از بارزترین نمونه‌های شکست در حذف صفر است. در این کشور، به دلیل ابرتورم (Hyper Inflation) که به نرخ‌های نجومی می‌رسید، دولت چندین بار اقدام به حذف صفر از پول ملی کرد. به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۸، ده صفر از پول ملی حذف شد، اما این اقدام نه تنها تأثیری نداشت، بلکه در همان سال مجدداً صفرها به پول ملی اضافه شدند. این تجربه نشان داد که حذف صفرها در شرایط ابرتورم و بدون کنترل بنیادی اقتصاد، یک اقدام بیهوده است.
• برزیل (۱۹۸۶):
  برزیل نیز در دهه ۸۰ میلادی برای مقابله با ابرتورم، چهار صفر از پول ملی خود، کروزیرو، حذف کرد و واحد پول جدیدی به نام کروزادو معرفی کرد. با این حال، به دلیل عدم کنترل تورم و ادامه رشد بی‌رویه نقدینگی، این اقدام ناموفق بود و تورم به سرعت به پول ملی بازگشت. برزیل پس از این شکست، در دهه ۹۰ میلادی با اجرای یک برنامه جامع و موفق به نام «طرح رئال»، توانست تورم را مهار کرده و به ثبات اقتصادی برسد. این تجربه تأکیدی بر این است که موفقیت در حذف صفر، نیازمند یک برنامه جامع و کنترل‌شده است.

نتیجه‌گیری

حذف چهار صفر از پول ملی در ایران، اگرچه می‌تواند از لحاظ روانی و ساختاری تأثیرات مثبتی داشته باشد، اما به تنهایی نمی‌تواند مشکلات ریشه‌ای اقتصاد را حل کند. تجربه کشورهای موفق و ناموفق در این زمینه نشان می‌دهد که این سیاست تنها زمانی مؤثر است که در بستری از ثبات اقتصادی، کنترل نرخ ارز و متعاقبا کنترل تورم و انضباط مالی اجرا شود.

تصویب حذف صفر در هیئت دولت، گام اول در مسیری است که اگر با اصلاحات ساختاری و سیاست‌های پولی و مالی مؤثر همراه نباشد، ممکن است در آینده نتیجه‌ای جز بازگشت مجدد صفرها به پول ملی نداشته باشد. بنابراین، برای موفقیت این سیاست، ضروری است که همزمان با آن، به پیش‌شرط‌های اصلی مانند کنترل تورم، انضباط مالی دولت و اصلاح نظام بانکی توجه شود تا این اقدام به یک تغییر پایدار و سازنده در اقتصاد ملی منجر شود.