بحران فرونشست زیر پای سازه‌ها

به گزارش سرمایه فردا، در سال‌های اخیر، فرونشست زمین در ایران که به حدود ۳۶ سانتیمتر رسیده از یک پدیده خاموش به بحرانی ملی بدل شده است؛ بحرانی که نه‌تنها زیرساخت‌های فیزیکی را تهدید می‌کند، بلکه آرامش روانی و انسجام اجتماعی جوامع را نیز نشانه گرفته است. برخلاف تصور رایج که فرونشست را صرفاً یک مسئله فنی یا زمین‌شناسی می‌داند، واقعیت این است که این پدیده، بازتابی از ناکارآمدی‌های مدیریتی، فشارهای زیست‌محیطی و بی‌توجهی به توسعه پایدار در سطح ملی است. درک ابعاد انسانی و اجتماعی این بحران، نخستین گام برای مواجهه‌ای مسئولانه و مؤثر با آن است.

در دل این بحران خاموش، آن‌چه بیش از همه نادیده گرفته شده، تأثیرات اجتماعی و روانی فرونشست بر زندگی روزمره مردم است. در مناطقی که زمین به‌تدریج فرو می‌ریزد، ساکنان با اضطراب دائمی از ترک‌خوردگی خانه‌ها، ناایمنی مسیرهای حمل‌ونقل، و تهدید زیرساخت‌های حیاتی مواجه‌اند. این نگرانی‌ها، به‌ویژه در جوامع روستایی و حاشیه‌نشین، به شکل ملموسی بر کیفیت زندگی، احساس امنیت و حتی مهاجرت‌های اجباری اثر گذاشته است.

با وجود این چشم‌انداز نگران‌کننده، راه‌حل‌هایی نیز وجود دارد که می‌توانند مسیر آینده را تغییر دهند. اصلاح الگوی کشت، کاهش وابستگی به محصولات آب‌بر، توسعه فناوری‌های نوین آبیاری، و بازنگری در سیاست‌های خودکفایی کشاورزی، از جمله اقداماتی هستند که می‌توانند فشار بر منابع زیرزمینی را کاهش دهند. همچنین، سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و ایجاد فرصت‌های شغلی جایگزین برای کشاورزان، می‌تواند زمینه‌ساز کاهش سطح زیر کشت و در نتیجه، کاهش برداشت آب باشد.

ضرورت تغییر نگاه به مسئله فرونشست

آن‌چه بیش از هر چیز ضروری به نظر می‌رسد، تغییر نگاه به مسئله فرونشست است. این پدیده، صرفاً یک مشکل زمین‌شناسی نیست؛ بلکه بحرانی چندوجهی است که در آن محیط‌زیست، اقتصاد، جامعه و سیاست به‌هم گره خورده‌اند. تنها با رویکردی جامع، علمی و مشارکتی می‌توان از گسترش آن جلوگیری کرد و آینده‌ای پایدار برای سرزمین ایران رقم زد.

در برخی مناطق، فرونشست نه‌تنها خانه‌ها را ترک‌دار کرده، بلکه خطوط انتقال برق، آب و گاز را نیز دچار اختلال کرده است. لوله‌هایی که در دل خاک فرو رفته‌اند، با تغییر شکل زمین دچار شکستگی می‌شوند و هزینه‌های تعمیر و نگهداری را به‌شدت افزایش می‌دهند. در مواردی، حتی شبکه‌های ریلی و جاده‌ای نیز از این پدیده آسیب دیده‌اند؛ به‌طوری که در مسیرهای پرتردد، فرورفتگی‌های ناگهانی باعث اختلال در تردد و افزایش خطرات جانی شده‌اند.

فرونشست زمین، آینه‌ای است که ضعف‌های ساختاری در مدیریت منابع، برنامه‌ریزی شهری و سیاست‌گذاری کشاورزی را به‌وضوح نشان می‌دهد. اگر این پدیده را تنها به ترک‌خوردگی خانه‌ها یا شکستگی لوله‌ها تقلیل دهیم، فرصت اصلاح را از دست خواهیم داد. راه نجات، نه در واکنش‌های مقطعی، بلکه در بازنگری بنیادین در شیوه تعامل با طبیعت، منابع و مردم نهفته است. آینده‌ای پایدار زمانی رقم خواهد خورد که فرونشست را نه صرفاً یک تهدید، بلکه هشداری برای بازآفرینی سیاست‌های توسعه بدانیم.

مهمترین دلایل کمبود آب های زیر زمینی و افزایش پدیده فرونشست

درحالیکه گفته می شود تقریبا ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض خطر فرونشست هستند، گزارش ها حکایت از آن دارد که تهران با حدود سه میلیون نفرشهروندی که در معرض این خطر قرار دارند، در صدر لیست شهرهایی قرار دارد که بیشترین آمار جمعیتی را در این زمینه به خود اختصاص داده است.

سخنگوی مدیریت بحران کشور اعلام کرده که بیشترین جمعیت تحت تأثیر فرونشست در استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان زندگی می‌کنند و در بین آنها، پایتخت بیشترین آمار جمعیتی در معرض خطر فرونشست را دارد.

به گفته کارشناسان عمده‌ترین فرونشست در کشور در مجاورت یا روی گستره‌هایی است که کانون‌های جمعیتی بزرگی دارند؛ به طوری که ۷۵۰ شهر و ۹ هزار و ۲۰۰ آبادی و در مجموع ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور روی پهنه‌های فرونشستی قرار دارند.

چندی قبل علی بیت‌اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرد که پدیده فرونشست زمین با آب‌های زیرزمینی در ارتباط است؛ به‌عبارتی هر چقدر آب زیرزمینی در لایه‌های زیرین زمین پایین می‌رود به همان نسبت هم سطح زمین پایین می‌رود که اصطلاحاً به آن فرونشست اطلاق می‌شود.

وی با ذکر اینکه امروز بارندگی‌ها قابل قیاس با حدود ۲۰ سال قبل نیست می گوید: الان در بسیاری نقاط دیگر اصلاً برف نمی‌بینیم و همین مساله سبب می شود که بارش‌ها به صورت رواناب جاری شده و فرصت نفوذ آب به لایه‌های آب زیرزمینی هم گرفته شود. در واقع عدم امکان نفوذ آب یا کمبود نفوذ آب به لایه‌های زمین سبب شده تا فرونشست شکل بگیرد.

وی اعلام کرده، از آنجایی که درخصوص میزان تغذیه آبخوان تعادل وجود ندارد، نزدیک به ۱۴۰ میلیارد متر مکعب آب از دست رفته است. همچنین به طور متوسط سطح آب زیرزمینی در آبخوان‌های کشور حدود ۶۰ سانتی متر کم می‌شود که سالانه در برخی از مناطق کشور تا ۱.۵ متر نیز می‌رسد. موضوعی که باعث از بین رفتن تدریجی دشت‌ها و مرگ آبخوان‌ها می‌شود .حالا کار به جایی رسیده که اکنون در همه استان‌های کشور به‌جز گیلان، این پدیده مشاهده شده است.

در این میان یکی از مهمترین دلایل کمبود آب های زیر زمینی و افزایش پدیده فرونشست، به حوزه کشاورزی برمی گردد. طبق گفته مسئولان تراز اول وزارت جهاد کشاورزی در دوره‌های مختلف دولت‌ها، نزدیک به ۳۰ درصد محصولات کشاورزی ما پرت و هدر رفت آب دارد و به طور متوسط از ۲۰۰ لیتر در یک کیلوگرم تا ۱۵ هزار لیتر در یک کیلوگرم اعم از فرآورده‌های زراعی و دامی آب مصرف می‌شود که همه اینها به معنای هدر رفت بالای آب است.

۴ منطقه پایتخت با بیشترین فرونشست

در تهران با جمعیتی بین ۱۲ تا ۱۴ میلیون نفر، سالانه تا ۳۶ سانتی‌متر فرونشست گزارش شده است. پدیده ای که می تواند تهدیدی جدی برای زیرساخت‌های شهری، خطوط لوله، شبکه‌های ریلی و جمعیت باشد.

یه گفته بیت اللهی، بیش از نیمی از مساحت بافت‌های تاریخی کشور در مناطق فرونشستی قرار دارند و حدود ۱۰ هزار کیلومتر از خطوط گاز در معرض خطر هستند بطوریکه خطوط ریلی و جمعیت حدود ۴۰ میلیون نفر در مناطق مجاور یا در پهنه‌های فرونشستی زندگی می‌کنند که نشان‌دهنده خطرات جدی برای زیرساخت‌ها و زندگی مردم است.

موضوعی که بیت اللهی چالش های مطرح در این خصوص را اینگونه توصیف می کند: اصولا یکی از بزرگترین زون‌های فرونشستی کشور دلیل تمرکز جمعیتی بالا، در جنوب تهران است. دشت تهران از کمربند میانی از سمت بلوار کشاورز به پایین شکل می‌گیرد که به همان نسبت به صورت خفیف فرو نشستبه سمت جنوب تهران شروع می‌شود و اکنون در مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰، ۲۱، ۱۰، ۱۱، آثار فرونشست در آنها مشاهده شده است.

وی با خطرناک خواندن این شرایط می گوید: نزدیک به سه میلیون نفر در پهنه فرونشستی تهران ساکن هستند. متاسفانه به دلیل کاهش منابع آب شرب و بهداشتی، عدم تکافوی آب از طریق سدهای کرج، لتیان و ماملو و تامین بیش از ۵۰ درصد آب مورد نیاز تهران از طریق چاه‌های آب، مصرف آب بالایی را در این کلانشهر شاهدیم که این وضعیت، روند فرونشست را تشدید کرده است؛ به‌خصوص در مناطق جنوبی و حاشیه‌ای شهر، جایی که میزان فرونشست نسبت به دو سال قبل تا سه برابر افزایش یافته است و نزدیک به سه میلیون نفر در تهران در پهنه‌های فرونشستی ساکن هستند.

وی معتقد است: سیاست‌گذاری‌های بلندمدت، پایدار و مبتنی بر کارشناسی می‌تواند این بحران را کنترل کند و از توسعه بی‌رویه و تخریب منابع آب جلوگیری نماید.

هوشمند سازی ۱۰۰ هزار چاه

حالا اما در آخرین اظهار نظر در این زمینه حسین ظفری سخنگوی مدیریت بحران کشور، گفته که برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، خشکسالی و تغییرات اقلیمی، بیشترین اثر را بر استان‌های خراسان رضوی، اصفهان و جنوب کرمان داشته است و اقدامات کنترلی شامل تجهیز چاه‌های مجاز به سیستم هوشمند، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و اجرای پروژه‌های آبخیزداری برای کاهش پیامدهای فرونشست در جریان است.

وی همچنین ضمن برشمردن برخی از اقدامات انجام شده برای کاهش اثرات فرونشست گفته که طی چند سال گذشته بیش از ۱۰۰ هزار حلقه چاه مجاز مجهز به سیستم کنترل هوشمند شده‌اند تا میزان برداشت آب زیرزمینی کنترل شود. همچنین در سال گذشته حدود ۲۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز مسدود شده است.

فرونشست خطرناک

اما این فرونشست ها می تواند زندگی شهروندان را در مراکز جمعیتی به خطر بیاندازد. یکی از این نقاط تاثیر بر زیرساخت های حیاتی کشورشهرهاست. موضوعی که سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور نیز به آن اشاره کرده و گفته است: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ارزیابی خطرپذیری فرونشست را در بخشی از خطوط زمینی، ریلی و فرودگاه‌های کشور انجام داده است.

علاوه بر این، وزارت نیرو و سازمان منابع طبیعی با هدف تغذیه آبخوان‌ها از طریق مدیریت سیلاب‌ها و آبخیزداری اقدام کرده‌اند و این اقدامات علاوه بر تأمین منابع آب، موجب کاهش پیامدهای فرونشست نیز می‌شود. تلاش بر این است که پیامدهای فرونشست به حداقل برسد و سازه‌ها و زیرساخت‌های مهم کشور، از جمله خطوط ریلی، مترو و سایر تأسیسات حیاتی، کمترین آسیب را ببینند.