انقراض انواع ماهی در ایران

به گزارش سرمایه فردا، خلیج فارس به گواه منابع تاریخی تا پیش از اکتبر ۱۵۰۷ میلادی یک جغرافیای ناشناخته برای اروپایی‌ها و سایر جهانیان بود. تا اینکه آفونسو دو آلبوکرک، دریاسالار پرتغالی، پس از فتح جزیره هرمز، قشم و بندرعباس را نیز اشغال کرد.

از آن زمان خلیج فارس یکی از کانون‌های بحران در خاورمیانه بوده است. احمد آل یاسین، پژوهشگر برجسته توسعه، طی مقاله‌ای به مساله تاسیسات آب‌شیرین‌کن در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس و پیامدهای آن پرداخته است.

طی ده‌های اخیر، خلیج فارس دچار یک بحران زیست محیطی شده است: استقرار تاسیسات آب شیرین‌کن و فرایند نمک‌زدایی.

پیشینه بازرگانی و دریانوردی در خلیج فارس به دست‎‌کم دو هزار سال پیش از میلاد، باز می‌گردد. در دوره هخامنشیان داریوش اول از دریانوردان برجسته ایرانی فینیقی و ساتراپ‌های یونانی‌نشین امپراتوری پارس خواست تا برای کشف سرزمین‌های جدید روانه دریاها شوند.

در حال حاضر، بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج فارس یافت می‌شود بیشتر آبزیان خلیج فارس به جز چند مورد که وارد آب‌های کارون، بهمن شیر و اروند می‌شوند مابقی در آبهای شور زندگی کرده و در همان‌جا تخمریزی و تولید مثل می‌کنند.

از میان جزایر خلیج فارس بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیرمسکونی آن متعلق به ایران است. جزایر غیر سکون خلیج فارس زیستگاه مرجان‌های دریایی، محل تخم گذاری پرستوهای دریایی و لاک پشت‌ها و همچنین پذیرای انواع پرندگان مهاجر است.

گردشگران در امارات متحده می‌توانند در ژرفای استخر شنا کنند یا در مرکز خرید بزرگ دوبی، مشغول بازی اسکی شوند؛جایی که پنگوئن‌ها روی برف‌های تازه و محصول کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن‌ راه می‌روند.

دوبی برای ادامه این نمایش لوکس گران قیمت باید با آب شیرینی که هیچ‌گاه نداشته و اکنون به یاری فناوری‌های روز با صرف انرژی و سرمایه زیاد به دست می‌آید نیاز کلانشهر رو به گسترش خود را تامین کند.

بررسی‌های کارشناسانه نشان می‌دهد که همه این عملیات گران‌قیمت و هزینه‌بر با اتکای دوبی به شیرین‌سازی آب شور خلیج فارس ممکن می‌شود.

کارشناسان هشدار می‌دهند که فناوری‌های پیشرفته انرژی‌سوز و کارخانه‌های آب‌شیرین‌کنی سبب از بین رفتن تنوع زیستی آبزیان و تهدید جوامع محلی سواحل خلیج فارس شده و پیامدهای جبران‌ناپذیری برای اکوسیستم این منطقه دارد.

انواع ماهی قربانی صید تجاری

زمانی ایران جزو معدود کشورهایی بود که صنعت خاویار دنیا را در انحصار خود داشت.

خزر، دریاچه شمالی ایران، خاستگاه انواع ماهی‌های خاویاری از قبیل فیل‌ماهی، تاس‌ماهی، قره‌برون و ازون‌برون بود.

سالانه میلیون‌ها دلار خاویار به کشورهای مرفه دنیا از جمله فرانسه، دانمارک، سوئیس، انگلستان، کانادا، اسپانیا، بلژیک، آلمان و… صادر می‌شد.

البته به نظر می‌رسد ایران و سایر همسایه‌های خزری، نگهبان خوبی برای حفظ نسل این جانداران گرانبها نبودند.

صید بی‌رویه و تخریب زیست‌بوم دریای خزر از جمله عواملی است که نسل ماهیان خاویاری را رو به انقراض برده است.

این موضوع در نهایت صدای سازمان ملل را هم درآورد و این سازمان هشدارهای جدی را درباره حفظ منابع مهم دریای خزر مانند خاویار عنوان کرد.

در هفتمین اجلاس کمیسیون حفاظت و بهره‌برداری بهینه از منابع زنده آبی دریای خزر،‌ تمدید ممنوعیت صید تجاری ماهیان خاویاری تا پایال سال ۲۰۲۴ میلادی به تصویب رسید.

خاویار را غذای ثروتمندان می‌دانند؛ همچنان که آمارها نشان می‌دهد مصرف این محصول دریایی در کشورهایی که تولیدکننده آن به صورت طبیعی به حساب می‌آیند نیز پایین است.

به نظر می‌رسد به دنبال ممنوعیت صید خاویار از خزر، پرورش این محصول دریایی نیز قوت گرفته است.

بنابرین شاید افزایش تولید خاویار در آینده سفره مردم عادی را هم رنگین کند، البته اگر تورم لجام گسیخته اثری از سفره باقی بگذارد.

انواع ماهی در ایران با تخریب محیط زیست نابود می‌شود.

 

زاد و ولد محدود، عامل انقراض کوسه

به روز رسانی ۲۵ آذر ۱۴۰۴/ کوسه‌ها شکارچیان بزرگ دریا هستند که این روزها بی‌رحمانه شکار می‌شوند. آنها اگر از فعالیت قاچقچیان جان سالم به در ببرند، گاهی به دنبال غذا، در تور ماهیگیران گرفتار شده و هدف صید ضمنی قرار می‌گیرند. بر اساس منابع موجود، ۶۰ گونه کوسه ماهی در ایران گزارش شده که از این تعداد، ۳۸ گونه بیشتر در صید و صیادی دیده شده‌اند. البته برخی گونه‌ها در طول ۲۰ سال گذشته فقط یک بار گزارش شده‌اند و این یعنی جمعیتشان احتمالا رو به کاهش است. از میان گونه‌های پرتکرار در صید ضمنی، ۱۳ گونه در معرض خطر انقراض است و چهار گونه به صورت بحرانی در معرض خطر انقراض قرار دارند.

کوسه ماهیان که شکارچیان مخوف دریا لقب گرفته‌اند، گرفتار تور صیادان می‌شوند و شکار غیرقانونی آنها، نسلشان را در معرض خطر انقراض قرار داده است. آمارهای اعلام شده از سوی مراجع ذیربط نشان می‌دهد که نزدیک به ۱۷ گونه کوسه ماهی ساکن آب‌های جنوبی ایران در معرض خطر انقراض هستند که از این تعداد، چهار گونه در معرض خطر جدی انقراض به شمار می‌آیند. اگرچه صید قانونی اعضای این خانواده در ایران ممنوع اعلام شده اما صید قاچاق زمینه‌ای را فراهم می‌کند تا باله کوسه ماهیان صادر شود و اندام‌های این آبزی راهی آشپزخانه‌ها شده و در منوی رستوران‌ها به فروش برسد. سازمان محیط زیست قصد دارد برای نجات این گونه از خطر انقراض، سواحل اصلی نوزادگاهی کوسه ماهیان را به لیست مناطق حفاظت شده دریایی اضافه کند

آن‌طور که حمیدرضا بارگاهی رئیس گروه توسعه و بهسازی زیستگاه‌های آبزیان سازمان شیلات ایران به «هفت صبح» می‌گوید: ببرکوسه شنی، کوسه پوندی چری در غرب دریای عمان و سواحل پاکستان، کوسه سرچکشی بزرگ و باله سفید اقیانوسی که در آب‌های دریای عمان زندگی می‌کند، به صورت بحرانی در معرض خطر انقراض است. البته سه گونه اره ماهی هم داریم که در آب‌های خلیج فارس به صورت بحرانی در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

به گفته او، ایران در کارگروه اکوسیستم و صید ضمنی تن ماهیان اقیانوس هند عضو است به همین خاطر برنامه مدیریت صید ضمنی را اجرا می‌کند. یک دهه است که صید هدفمند کوسه را ممنوع کرده‌ است و از سال ۱۴۰۰ صید کل ماهیان غضروفی شامل کوسه ماهیان، اره ماهیان و گیتار ماهیان ممنوع اعلام شده است. ضمن آنکه سازمان شیلات ایران برای حفاظت از نسل این گونه‌ها در حال تدوین برنامه اقدام ملی حفاظت از کوسه ماهیان با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست است.

بارگاهی زاد و ولد کم در خانواده عضروف ماهیان را عاملی برای در معرض خطر قرار گرفتن اعضای این خانواده اعلام می‌کند زیرا آنها در راس هرم زنجیره غذایی دریا قرار دارند و اگر تعداد زیادی زاد و ولد داشته باشند، همه ماهیان دریا را خواهند خورد.

او اضافه می‌کند: کوسه‌ها سالانه بین ۶ تا ۱۰ بچه به دنیا می‌آورند به همین دلیل صید هدف ذخایر آنها را دچار اشکال می‌کند. در حال حاضر در ایران صید هدف کوسه ممنوع شده و فقط صید ضمنی داریم.

 

رتبه ۱۸ صید ضمنی در دنیا

کوسه‌هایی که گرفتار تور صیادان می‌شوند، اگر پس از خروج از آب مرده باشند، موضوع به سازمان‌های شیلات و محیط زیست گزارش می‌شود و اگر زنده بمانند، صیادان آنها را رهاسازی می‌کنند. اما چرا کوسه‌ها در صید ضمنی می‌میرند؟

رئیس گروه توسعه و بهسازی زیستگاه‌های آبزیان سازمان شیلات ایران توضیح می‌دهد که برخی گونه‌های کوسه حرکت آرام و کندی دارند. این گونه‌ها در تور دچار تلفات نمی‌شوند اما کوسه ماهیانی که حرکت سریعی دارند، از آنجا که بقایشان به این حرکت سریع وابسته است و با این حرکت‌ها آب را وارد آبشش خود می‌کنند تا اکسیژن بیشتری دریافت کنند، در صورت گرفتار شدن در تور صیادان در همان ابتدا سنگ کوب کرده یا به خاطر کندی حرکت، اکسیژن دریافت نمی‌کنند. گونه‌ای مثل کوسه نهنگ که دهانش رو به جلوست در تور نمی‌میرد اما کوسه‌های ابریشمی یا کوسه دم دراز در تور صیادان خواهند مرد. حتی کوسه‌های «مکو» که هم خانواده با کوسه سفید هستند هم اگر در تور گرفتار شوند، تا زمانی که بالا می‌آیند، باز هم زنده هستند.

به گفته بارگاهی ایران رتبه ۱۸ صید ضمنی در دنیا را به خود اختصاص می‌دهد و در پله ششم صید ضمنی در اقیانوس هند قرار می‌گیرد. صید کوسه ماهیان به صورت ضمنی در کل دنیا اتفاق می‌افتد اما در فیلیپین، اندونزی، عمان و امارات نیمی از سال صید هدفمند و آزاد کوسه را داریم و برای صیادان مجوز صید صادر می‌شود. ایران تنها کشوری است که در غرب اقیانوس هند، صید هدفمند این شکارچی دریا را ممنوع اعلام کرده است.

 

کوسه ماهیان هدف صید قاچاق

«آمار دقیقی از صید ضمنی در دسترس نیست» این پاسخ شهرام فداکار مدیرکل سواحل و زیست بوم ساحلی سازمان محیط زیست به «هفت صبح» درباره تعداد کوسه‌هایی است که در تور صیادان گرفتار می‌شوند.

او می‌گوید: مراجع رسمی که مجوز صید صادر می‌کنند، به هیچ وجه آمار کوسه‌هایی که در تور می‌آیند را ارائه نمی‌دهند زیرا اصلا صید ضمنی را قبول ندارند و عنوان می‌کنند که در مجوزهای قانونی و رسمی اجازه صید کوسه صادر نمی‌شود. آنچه رخ می‌دهد صید قاچاق است که برآورد میزانش کار مشکلی است زیرا معلوم نیست چقدر، کجا و چطور رخ می‌دهد. کوسه ماهیان و سپر ماهیان هدف صید قاچاق هستند.

به گفته فداکار، کوسه ماهیان گونه حفاظت شده سازمان محیط زیست هستند و این روزها چون قاچاقشان توجیه اقتصادی پیدا کرده، در هر سایزی صید می‌شوند. باله‌هایشان به خاطر باور غلط مردم چین به این کشور برای تهیه سوپ صادر می‌شود و گوشت حیوان هم راهی رستوران‌های نوار جنوبی کشور می‎‌شود تا تبدیل به پودینی شود. این غذا در هرمزگان و قشم مورد استقبال قرار گرفته است.

طرح اقدام ملی حفاظت از کوسه ماهیان و سپرماهیان توسط سازمان حفاظت محیط زیست اجرا شده است. در این طرح تمام صیدگاه‌ها، مسیر قاچاق، وضعیت اکولوژیک و بیولوژیک، تعداد گونه‌ها و شرایط حفاظتی کوسه ماهیان مشخص شده است. فداکار می‌گوید که از این پروژه دفاع نشده اما در آن، تمام مواردی که مد نظر بوده، مورد بررسی قرارگرفته است. این پروژه را دانشگاه کرمان انجام داده و موفق بوده است زیرا تمام مناطق نوزادگاهی کوسه ماهیان شناسایی شده است.

 

حفاظت از مناطق نوزادگاهی کوسه ماهیان

بر اساس این مطالعه سواحل جزیره کیش، بخشی از تنگه هرمز و سواحل قشم، بخشی از دماغه آب کوهی حدفاصل بین هرمزگان و سیستان و بلوچستان در دریای عمان مناطق نوزادگاهی کوسه ماهیان هستند.

سازمان جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN)، گروه‌های مختلفی دارد که روی خانواده‌های مختلف جانوران، اقدام جهانی انجام می‌دهند. این مجموعه یک گروه پستانداران دریایی و یک گروه هم برای کوسه ماهیان دارد. آن‌طور که فداکار اعلام می‌کند: مناطق نوزادگاهی کوسه‌های ایران در این گروه ثبت شده و به‌عنوان منطقه جهانی شناخته شده است. البته سازمان محیط زیست به دنبال آن است که این مناطق را به صورت ملی هم تحت حفاظت قرار دهد و در چتر قانونی حفاظت و بهسازی سازمان محیط زیست از آنها حفاظت کند.

به گفته مدیرکل سواحل و زیست بوم ساحلی موضوع حفاظتی اعلام کردن مناطق نوزادگاهی کوسه ماهیان باید به شورایعالی محیط زیست برود تا این مناطق به‌عنوان منطقه حفاظت شده سازمان شناسایی شوند. در اولین جلسه شورایعالی محیط زیست این اتفاق خواهد افتاد اما برای اینکه منطقه‌ای حفاظت شده اعلام شود، نیاز به مجوز سایر دستگاه‌ها وجود دارد که در این‌گونه مواقع، یکسری مقاومت نشان می‌دهند و کارشکنی اتفاق می‌افتد؛ ولی سازمان محیط زیست تلاش می‌کند که این مناطق را حفاظت شده اعلام کند.

حال باید منتظر ماند و دید که اقدامات سازمان محیط زیست به بهبود وضعیت جمعیت نسل ۱۷ گونه کوسه ماهی در معرض خطر منتهی می‌شود یا اینکه همچون تعداد زیادی گونه که دیگر در آب‌های جنوب مشاهده نمی‌شوند، این گونه‌ها هم برای همیشه از فهرست تنوع زیستی ایران حذف می‌شوند.