هوای تهران سنگین‌تر از قانون

به گزارش سرمایه فردا، پاییز که می‌رسد، آلودگی هوا دوباره به صدر اخبار بازمی‌گردد؛ اما آنچه در پنجمین نشست گفت‌وگوی پردیسان مطرح شد، فراتر از یک بحران فصلی بود. آمارها از مرگ‌های خاموش، خودروهای فرسوده، مصرف بی‌رویه سوخت و ناکارآمدی نهادهای مسئول، نشان دادند که آلودگی هوا در ایران نه یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک بحران ساختاری است. در حالی که سازمان حفاظت محیط زیست نقش خود را نظارتی می‌داند، کارشناسان تأکید کردند که این نهاد طبق قانون، وظیفه‌مند است و باید پاسخگو باشد. از تردد هزاران پیکان ممنوعه در تهران تا پیش‌بینی ۳۰ میلیون خودروی فرسوده در سال ۱۴۱۰، همه چیز از یک مسیر اشتباه حکایت دارد مسیر بی‌توجهی به قانون، بی‌برنامگی در اسقاط، و بی‌صدایی در برابر مرگ تدریجی شهروندان. این نشست، نه فقط مرور آمار، بلکه زنگ خطری بود برای آینده‌ای که اگر اصلاح نشود، هوای پاک را به خاطره‌ای دور بدل خواهد کرد.

اگرچه مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست در این نشست بیشتر نقش نظارتی برای سازمان تحت امرشان قائل بودند اما کارشناسان حاضر در جلسه علاوه بر اینکه صرف برگزاری جلسات برای حل معضلات ناشی از آلودگی هوا را کافی نمی‌دانستند، بلکه بر این باور بودند که سازمان حفاظت محیط زیست طبق قانون، در حوزه آلودگی هوا وظیفه‌مند است. برخی حاضران در جلسه، به موازی کاری سازمان محیط زیست و شهرداری در تهیه لیست سیاهه انتشار معترض بودند و آن را دور ریختن بودجه کشور معرفی می‌کردند. عده‌ای هم اتکا به مطالعات قدیمی را راهگشا نمی‌دانستند و بر این باور بودند که سازمان حفاظت محیط زیست داده‌های میدانی در زمینه آلایندگی ندارد و به راحتی نقش زباله‌سوزی در اطراف تهران را ندیده می‌گیرد. برخی دیگر هم معتقد بودند که دستگاه ناظر از ابزار قانون به درستی استفاده نمی‌کند و صرفا توپ کنترل آلایندگی را به زمین مردم می‌اندازد.

سوزاندن هر لیتر بنزین در خودروهای داخلی حدود ۲.۳ تا ۲.۵ کیلوگرم دی‌اکسید کربن تولید می‌کند و میزان مونوکسید کربن بین ۲۰ تا ۵۰ گرم در هر لیتر متغیر است. هیدروکربن‌های نسوخته نیز حدود ۱۰ تا ۲۰ گرم و اکسیدهای نیتروژن ۵ تا ۱۰ گرم در هر لیتر هستند. این در حالی است که ذرات معلق نیز در خودروهای قدیمی و کاربراتوری تا ۰.۱ گرم در هر لیتر افزایش می‌یابند. مقایسه با خودروهای اروپایی نشان می‌دهد که فناوری موتورهای پیشرفته و استانداردهای یورو ۵ و ۶ قادرند آلایندگی CO، HC و NOx را به میزان قابل توجهی کاهش دهند.

 

۹۹ درصد مردم دنیا تحت تاثیر آلایندگی بیش از حد مجاز

به گفته هادی کیادلیری معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست، امروزه دیگر آلودگی هوا یک پدیده محیط زیستی نیست بلکه یک بحران درهم تنیده از مسایل مختلف است.

او به آمارهای سازمان بهداشت جهانی اشاره کرده و می‌گوید که بیش از ۹۹ درصد مردم جهان از سطحی از آلودگی‌های بالاتر از حد مجاز رنج می‌برند و در جهان سالانه هفت میلیون نفر بابت هوایی که تنفس می‌کنند، جانشان را از دست می‌دهند. بنابراین طبق آمار هر پنج ثانیه یک نفر به دلیل تنفس هوای آلوده، جانش را از دست می‌دهد.

معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست، آلودگی را مشکل مزمنی در کلانشهرهای کشور به‌ویژه تهران و اصفهان معرفی می‌کند.

به گفته این مقام مسئول، هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی آلودگی هوا بیشتر از عدد و رقمی است که روی کاغذ نوشته می‌شود.

 

آلایندگی خودروی فرسوده ۹ برابر بیشتر از خودروی عادی

احمد طاهری پاقلعه رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست سخنران دیگری است که قانون هوای پاک را مهمترین سند بالادستی در زمینه هوا معرفی کرده و طبق این قانون، ۲۲ دستگاه را مسئول در زمینه آلودگی هوا می‌داند. برای سازمان حفاظت محیط زیست هم نقشی نظارتی قائل است.

او آمارهای تکان‌دهنده‌ای در زمینه آلایندگی خودروهای فرسوده ارائه می‌دهد. آن‌طور که طاهری می‌گوید: خودروهای فرسوده ۹ برابر خودروی عادی آلایندگی دارند و براساس قانون هوای پاک مصوب سال ۹۶، باید همه ناوگان فرسوده از چرخه مصرف خارج می‌شد اما آمارها نشان می‌دهد که در سال ۱۴۰۳، ۲۴ میلیون ناوگان فرسوده در کشور داشته‌ایم. از همه بدتر اینکه امروز یک میلیون و ۵۰۰ هزار وسیله نقلیه جدید داریم اما اسقاط خودروی فرسوده ۱۰ هزار دستگاه در سال بوده و این یعنی اینکه صرفا منابع انتشار را اضافه کرده‌ایم.

به گفته رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست وقتی که تمام توانمان را به کار می‌گیریم و رکورد تاریخی اسقاط را می‌شکنیم، تازه ۳۵۰ هزار خودروی فرسوده را از رده خارج می‌کنیم که با در نظر گرفتن آمار ۲۴ میلیونی ناوگان فرسوده، این عدد بیشتر شبیه شوخی است.

 

وجود ۳۰ میلیون خودروی فرسوده در ۱۴۱۰

ماجرا وقتی خطرناکتر می‌شود که بر اساس آمارهای ارائه شده از طرف طاهری حتی اگر تمام تکالیف قانون هوای پاک را اجرا کنیم، تا سال ۱۴۱۰ بیش از ۳۰ میلیون ناوگان فرسوده در کشور خوهیم داشت. اگر بخواهیم تعداد ناوگان فرسوده را ثابت نگه داریم تا هوا بیش از این آلوده نشود، سالانه دو میلیون وسیله نقلیه باید اسقاط شود اما ساز و کار تحقق چنین هدفی را در کشور نداریم و اگرچه قرار بوده سازمان برنامه و بودجه، منابع سالانه‌ای برای تحقق اهداف اختصاص دهد، اما خبری از بودجه برای اسقاط خودرو نیست.

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست توضیح می‌دهد که در شهر تهران حدود هفت درصد ناوگان، فرسوده است. ۳۸ درصد انتشار آلاینده‌ها به دلیل فعالیت ۲۴۰ هزار خودروی فرسوده موجود در پایتخت است.. اگرچه قرار بوده که مدت‌ها قبل پیکان از چرخه مصرف خارج شود اما هنوز ۳۲ هزار دستگاه از این خودروی نوستالژیک در پایتخت تردد می‌کنند، در حالی که طبق قانون مدت‌ها قبل باید با این خودرو خداحافظی می‌کردیم.

او گریزی هم به عدم توازن موجود بین اسقاط و پلاک‌گذاری خودروها می‌زند و اعلام می‌کند: سال ۱۳۹۷، هفت هزار خودرو اسقاط کردیم در حالی که سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار خودروی جدید در کشور شماره شده است. این روند افزایش خودروها، بر مصرف سوخت هم تاثیر داشته و در حال حاضر میزان مصرف سوخت در تهران نسبت به سال ۹۹، حدود ۲۳ درصد افزایش یافته است. با فرض استاندارد بودن سوخت، همین معادله نشان می‌دهد که چرا به آلودگی هوا اضافه شده است.

طاهری نسبت به افزایش بی‌رویه مصرف سوخت در کشور هشدار می‌دهد و می‌گوید: اگر سالانه ۱۳ درصد مصرف سوخت خود را افزایش دهیم، سال ۱۴۱۰ میزان مصرف سوخت کشور به ۳۰۶ میلیون لیتر در روز می‌رسد. حتی اگر رشد سالانه مصرف را ۶ درصد در نظر بگیریم، میزان مصرف در افق ۱۴۱۰، ۱۷۲ میلیون لیتر در روز خواهد بود. اگر تمام طرح‌های وزارت نفت با موفقیت اجرا شود و همه چیز عالی باشد، در بهترین حالت میزان تولید سوخت کشور به ۱۹۸ میلیون لیتر می‌رسد، بنابراین ما چاره‌ای نداریم جز اینکه برای حل مشکل ناترازی به سمت اصلاح مصرف برویم.

 

کاهش آلایندگی سولفور با اصلاح روش‌ها

رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست در میان رشد فزاینده آلودگی هوا در کشور به موفقیت‌های کوچک این حوزه هم نیم‌نگاهی دارد. او می‌گوید: سوخت نفت گاز با استاندارد یورو چهار باعث شد در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال ۱۳۹۱، ۷۰ درصد آلایندگی سولفور کاهش یابد. پس اگر اقدام درستی انجام شود، حتما نتیجه‌اش را می‌بینیم. با خروج خودروهای کاربراتوری از چرخه مصرف میزان انتشار مونوکسید کربن نسبت به سال ۹۱، ۴۰ درصد کاهش یافته و برای کاهش انتشار ذرات معلق هم باید همین مسیر در پیش گرفته شود.

فتح الله امی رئیس سابق ستاد مبارزه با آلودگی هوا و پژوهشگاه هوا و فضا نیز در این نشست قرار بود درباره راهکارها سخن بگوید. او به اجرای طرح هفت محوره جایکا در تهران اشاره می‌کند و می‌گوید که با اجرای ایده‌های این طرح، ۱۵۰ هزار تن از آلودگی هوای تهران را کاهش داده‌اند.

به گفته امی، زمانی که او مسئولیت داشته، تهران گنجایش ۶۰۰ هزار خودرو داشت ولی اکنون حداقل دو نیم میلیون خودرو در حال تردد در این شهر داریم. تمام کارشناسان عالم هم نمی‌توانند بیش از گنجایش یک لیوان در آن آب نگه دارند.

رییس سابق ستاد مبارزه با آلودگی هوا با اتکا به مطالعات جایکا ۸۵ درصد آلاینده‌های تهران را مربوط به منبع متحرک دانسته و بر این باور است که باید آلایندگی منابع متحرک کنترل شود.

او با استناد به آمار مصرف ۱۰ میلیون لیتر بنزین در روز در تهران، میزان آلایندگی این سوخت را معادل یک بمب هفت هزار تنی معرفی می‌کند و می‌گوید: همه کارشناسان عالم هستی هم نمی‌توانند آلودگی شیمیایی یک بمب هفت هزار تنی در پایتخت را کنترل کنند.

متوسط مصرف روزانه بنزین در استان تهران حدود ۲۲ میلیون لیتر است که نشان می دهد روزانه از مصرف بنزین در تهران حدود ۵۳ هزار تن دی‌اکسید کربن و ۱۲۰۰ تن سایر آلاینده ها تولید می شود

نیاز به متولی واحد در موضوع آلودگی

برات قبادیان رئیس هیئت مدیره شرکت بهینه‌سازی مصرف سوخت نیز در این نشست اسناد و قوانین بالادستی برای کاهش آلودگی هوا در ایران را کافی می‌داند و حتی کشور را در زمینه وجود کارشناس برای حل این معضل هم غنی توصیف می‌کند.

او با ارائه پنج راهکار شامل کاهش مصرف وسیله نقلیه شخصی، استفاده از حمل و نقل پاک و خودروهای هیبریدی، استفاده از منابع تجدیدپذیر، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و افزایش بهره‌وری مشکل آلودگی کشور را قابل حل معرفی می‌کند. اما بر این باور است که حتما باید یک دستگاه در حوزه آلودگی هوا اختیار تام داشته باشد و قوه قضائیه نیز از تصمیمات این دستگاه حمایت لازم را به عمل آورد.

 

۸۰ سال قانون برای آلودگی هوا

مهدی رهنما رئیس سابق پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو نیز با تکیه بر اسناد از وجود ۸۰ سال قانون برای مدیریت آلودگی هوا در کشور خبر می‌دهد و سابقه نخستین قانون مرتبط با آلودگی هوا را مربوط به دهه ۲۰ و ساماندهی آلایندگی کوره پزهای اطراف تهران اعلام می‌کند.

او می‌گوید: دو سال قبل مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش کرده بود که نهایتا ۳۰ درصد قانون هوای پاک اجرایی شده است. این قانون در سال ۱۳۹۶ تصویب شده و الزام اجرای آن دو سال بود اما در سال ۱۴۰۲ می‌گوییم که فقط ۳۰ درصد آن اجرایی شده است.

به گفته رئیس سابق پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو دستگاه ناظر یعنی سازمان حفاظت محیط زیست باید به سیاهه انتشار آلایندگی سازمان‌های دیگر دسترسی داشته باشد زیرا این مجموعه بیشتر از هواشناسی به منابع انتشار آشنایی دارد.

به اعتقاد او، طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ۱۰ بند قانون هوای پاک مشکل دارد اما اگر این قانون اجرا شود بخش عمده معضل آلودگی هوای تهران حل می‌شود.

رهنما می‌گوید: ایران جزء هفت کشور اول در سختگیری برای اجرای استانداردهای آلودگی هوا است. اگر به استانداردهای دهه ۹۰ بازگردیم و بخواهیم آن را اعمال کنیم، تعداد روزهای ناپاک خیلی بیشتر می‌شود. اولین و آخرین راه برای نجات آلودگی هوا، اجرای صحیح قانون هوای پاک است.

 

اما وضعیت هوای تهران چگونه است؟

همانطور که پیش بینی می شد، امسال هم آغاز فصل سرما مصادف شد با آلودگی هوا در تهران و سایرکلانشهرها. اما اینبار ابن آلودگی بسیار زودتر از سالهای گذشته آغاز شده است. شاید به این خاطر که هنوز در بسیاری از شهرها، هنوز یک قطره باران نیز نباریده است. شب یکشنبه برای نخستین بار در پاییز، وضعیت هوا در پایتخت قرمز شد و آن روی عدد ۱۵۳ که وضعیت ناسالم برای همه گروه‌های سنی جامعه است، قرار گرفت.

طبق گزارش منتشر شده توسط شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، پیش از آن هم وضعیت هوای استان در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس و روی عدد ۱۳۶ – یعنی وضعیت نارنجی – قرار گرفته بود!

 

همه روز های آلوده پایتخت

گرچه شامگاه یکشنبه اولین روز آلوده به معنای واقعی، در پاییز بود ولی گزارش ها نشان می دهد که از ابتدای امسال تاکنون کیفیت هوای پایتخت‌ ۶ روز در وضعیت پاک، ۱۲۱ روز قابل قبول، ۹۵ روز ناسالم برای گروه‌های حساس، هشت روز ناسالم، ۲ روز بسیار ناسالم و ۲ روز در شرایط خطرناک قرار داشته است.

این در حالی است که در همین بازه زمانی، تهرانی ها در۲۱۵ روز طی شده در سال ۱۴۰۳، روزهای بسیار ناسالم و روزهای خطرناک را نداشته است!

 

دورکاری بیمارها در ۱۰ شهرستان تهران

همانطور که باز هم پیش بینی می شد، قرمز شدن رنگ آلودگی هوا مصادف شد با تشکیل اولین جلسه کارگروه آلودگی هوا. جلسه ای شاید تنها مصوبه مهم آن در مورد دورکاری کارمندان دارای بیماری بود. در همین خصوص استانداری تهران اعلام کرد: کارمندان دارای بیماری‌های زمینه‌ای و همچنین بانوان دارای کودک خردسال در ۱۰ شهرستان استان تهران می‌توانند، دوشنبه و سه شنبه از دورکاری استفاده کنند.

همچنین طبق این مصوبه مقرر شد تا کلیه فعالیت‌های ورزشی مدارس در ۱۰ شهرستان‌های اسلامشهر، ری، بهارستان، رباط کریم، پاکدشت، شهریار، قرچک، پیشوا، دماوند، ورامین در فضای باز از روز دوشنبه ۱۹ آبان به مدت ۴۸ ساعت ممنوع شود.

اما این مصوبه نیم نگاهی هم به فروش طرح ترافیک و تعطیلی برخی از مراکز صنعتی و تولیدی آلاینده داشت. براین اساس نه تنها صدور مجوزهای روزانه طرح ترافیک توسط شهرداری تهران در روزهای روز دوشنبه و سه شنبه ممنوع شد که فعالیت تولید معادن شن و ماسه واقع در۱۰ شهرستان‌های آلوده تهران نیز متوقف گردید.

و هرگونه خرید و فروش و حمل و نقل، صرفاً با آب پاشی راه‌های دسترسی و معابر توسط پساب امکان پذیر خواهد بود.

همچنین شهرداری‌ها و اداره کل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای موظف به جلوگیری از روشن ماندن اتوبوس‌ها و مینی بوس‌ها در پایانه‌های مسافربری و تردد وسایل حمل و نقل عمومی که آلایندگی قابل رؤیت دارند (مینی بوس، اتوبوس، ون وتاکسی) از محل توقف گاه اتوبوس‌های شرکت واحد و پایانه‌های مسافربری هستند.

 

چند بند جالب این مصوبه

به نظر می رسد شرایط به حدی حاد شده که پای خودروهای آلاینده نیز به میان آمده است بطوریکه استانداری پلیس راهور تهران بزرگ، پلیس راهور غرب و پلیس راهور شرق را موظف کرده تا در این دو روز است. گرچه این مصوبه ممکن است باعث طرح این سوال شود که مگر در سایر روزها، با خودروهای آلاینده برخورد نمی شود؟!

این مصوبه توصیه هایی نیز به شهروندان برای تردد کمتر در سطح شهر و استفاده از ماسک دارد. اما نکته جالب اینجاست که در این توصیه، شهروندان «ملزم» به استفاده از ماسک، آنهم در این ۴۸ ساعت شده اند! اما آیا چنین دستور العمل هایی می تواند ضامن اجرایی داشته باشد و پلیس و سایر نهادهای مربوطه، با کسانیکه ماسک نمی زنند برخورد کند؟ قطعا خیر. به زبان ساده این مصوبه عملا قابل اجرا نیست!

 

غلظت بیش از حد ذرات معلق در کلانشهرهای کشور

اما شاید بد نباشد که بدانید در راستای اجرای ماده ۲۲ آیین‌نامه فنی موضوع ماده ۲ قانون هوای پاک، مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت همه‌ساله تخمین هزینه‌های مستقیم آلودگی هوا در خصوص بیماری‌ها و مرگ‌ومیرهای منتسب به آن را به تفکیک آلاینده‌های معیار و شهرهای دارای اولویت کشور منتشر می‌کند.

گزارش امسال ولی وجه تمایزهایی نسبت به سال‌های قبل دارد. این تفاوت‌ها شامل ارزیابی وضعیت ایستگاه‌های پایش کیفیت هوا در سراسر کشور، تحلیل داده‌های شش آلاینده اصلی هو( یعنی PM2/5، PM۱۰، O3، CO، NO2 و( SO2 ، محاسبه غلظت‌های وزن‌دهی‌شده با جمعیت، برآورد درصد جمعیت در معرض سطوح مختلف آلودگی و مدلسازی غلظت در مناطق فاقد ایستگاه پایش است.نکته قابل تامل اینکه بر اساس این گزارش، میانگین روزانه غلظت ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون در کلانشهرهای کشور به‌ مراتب بالاتر از حدود مجاز سازمان جهانی بهداشت بوده است.

علاوه بر تهران، تقریبا همه کلانشهرهای دیگر کشور هم در طول سال روزهای آلوده زیادی را داشته اند. علیرضا رئیسی معاون وزیر بهداشت در این زمینه می گوید: سال گذشته کلانشهرهای تهران، اصفهان، کرج، مشهد، اهواز، تبریز، اراک، کرمانشاه، قم و یزد به ترتیب در ۳۵۰، ۳۴۸، ۳۴۵، ۳۳۵، ۳۶۲، ۱۸۹، ۳۵۱، ۱۹۳، ۲۶۸ و ۱۶۳ روز از سال، غلظتی بالاتر از مقدار رهنمود ۲۴ ساعته سازمان جهانی بهداشت یعنی ۱۵ میکروگرم در مترمکعب را تجربه کرده‌اند. در مقایسه با استاندارد ملی ۲۴ ساعته نیز این شهرها به ترتیب در ۱۲۳ تا ۲۰۰ روز از سال از حد مجاز فراتر بوده‌اند.

 

آلوده ترین شهرها

همچنین به گفته وی ، بیشترین غلظت میانگین سالانه ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون نیز در شهرهای رامهرمز (۵۴)، بهبهان (۵۲)، هندیجان (۵۲)، اهواز-حفاری (۴۷)، قرچک (۴۸)، باقرشهر (۴۶)، منطقه ۱۹ تهران و شهرری (۴۵) بوده که ۴ تا ۹ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت است.

در این میان و در بین شهرهای مرکز استان کشوراین عدد بین ۹ تا ۴۲ متغیر بوده و شهر اهواز با میانگین ۴۲ (حدود ۸ برابر رهنمود WHO و ۳.۵ برابر استاندارد ملی)، آلوده‌ترین شهر کشور اعلام شده است. علاوه براین، گزارش ها نشان می دهد که در شهرهای تهران، قم، تبریز، همدان، ارومیه، رشت و سنندج میانگین غلظت ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال قبل آن، افزایش یافته است.

اما شاید جذاب ترین و در عین حال نگران کننده ترین بخش گزارش معاون وزیر بهداشت آنجایی باشد که وی اعلام کرده، ۱۰۰ درصد جمعیت شهری کشور- یعنی همه جمعیت !- در معرض غلظتی بالاتر از حدود رهنمود سازمان جهانی بهداشت قرار دارند، ضمن آنکه ۹۶ درصد جمعیت شهری هم با غلظتی بیش از استاندارد ملی مواجه‌اند. عاملی که باعث شده تا سال گذشته، حدود ۵۸ هزار و ۹۷۵ مورد مرگ در افراد بالای ۳۰ سال منتسب به مواجهه با ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) و از این میان، ۲۳ درصد ناشی از بیماری ایسکمیک قلبی، ۲۱ درصد سرطان ریه، ۱۷ درصد انسداد مزمن ریوی، ۱۵ درصد سکته مغزی و ۱۳ درصد مربوط به عفونت دستگاه تنفسی تحتانی بوده است.

 

خسارات اقتصادی آلودگی هوا

علاوه بر این، آلودگی خسارت های اقتصادی سنگینی را هم برای کشور به دنبال داشته است که ناشی از همین مرگ های منتسب به آلودگی ها است. موضوعی که دکتر رئیسی در مورد آن می گوید: خسارت های ناشی از آلودگی هوا در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۷.۲ میلیارد دلار برآورد شده است. این خسارات معادل ۴۷ میلیون دلار در روز یا حدود یک هزار و ۳۹۴ همت با احتساب نرخ ارز نیمایی از مرکز مبادله ارز و طلا است.

با تمام این تفاصیل، به نظر می رسد که هیچ کدام از این تدابیر تکراری سالیانه، نتواند جلوی استمرار آلودگی تهران و کلانشهرها را بگیرد. مساله ای که بی شک باعث خواهد شد تا در روزهای آینده و باقی مانده سال به مراتب، بیشتر در مورد روزهای آلوده و خطرناک هوا بشنویم!

 

تعطیلی مدارس و ادارات دولتی هوای تهران را پاک نکرد

به روز رسانی خبر ۴ آبان ۱۴۰۴/ با وجود تعطیلی مدارس و بسیاری از واحدهای صنعتی و تولیدی و دورکاری بخشی از کارمندان اما، باز هم شاخص آلودگی هوا در شرایط «خطرناک برای گروه حساس» قرار داشت. براین اساس شاخصه آلایندگی هوا تا ظهر روز گذشته به حدود ۱۸۵ رسیده بود که با وجودیکه از روز دوشنبه که شاخص آلودگی به حدود ۲۰۰ رسید، کمتر بود اما، باز هم نشان می داد که هوا آنچنان آلوده و غبار آلود است که هنوز نفس کشیدن در آن خطرناک است!

تازه‌ترین آمارها از مرگ سالانه ۳۵ هزار ایرانی بر اثر آلودگی هوا خبر می‌دهند.در این میان خودروها و صنایع آلاینده دو عامل مهم در آلودگی هوا محسوب می شوند. خودروهایی که در تهران و بسیاری از شهرستان ها به دلیل نقص فنی، فرسودگی و یا کیفیت پایین تولید ماشین ها، به کانون مهمی برای آلایندگی شهرها و بخصوص پایتخت بدل و مرگ صدها و بلکه هزاران شهروند را باعث شده اند. مرگ‌هایی که به گفته معاون وزیر بهداشت و متخصصان آلودگی هوا، «از خودروی بی‌کیفیت تا جرایم غیر بازدارنده و سوخت غیراستاندارد» در شکل‌گیری آن نقشی مستقیم دارند.در تاثیر آلایندگی این خودروها همین بس که در سال ۱۳۹۸ مصرف بنزین میانگین ۹۵ میلیون لیتر در روز بود و امروز این رقم به میانگین ۱۳۰  تا ۱۲۰ میلیون لیتر رسیده است؛ یعنی طی ۴ سال، مصرف بنزین بیش از ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر بیشتر شده است. به بیان دیگر هر سال بین ۵ تا ۷ میلیون لیتر به مصرف روزانه بنزین افزوده شده است.

براساس گزارش های منتشر شده تعداد خودروهای سواری در حال تردد در کشور حدود ۲۲ میلیون دستگاه است که از این تعداد یک میلیون و ۳۰۰ تا ۴۰۰هزار دستگاه که ۶ درصد این خودروها را تشکل می‌دهد فرسوده است. البته اگر سن فرسودگی را ۱۵ سال در نظر بگیریم تعداد این خودروها به  حدود ۳ میلیون دستگاه می‌رسد. همچنین حدود ۱۳ میلیون دستگاه موتورسیکلت در سطح کشور تردد می‌کند که از این تعداد ۹۰ درصد ، دستگاه موتورسیکلت فرسوده هستند.همین جمع و ضرب و تقسیم ساده کافی است تا به نقش موثر آلایندگی خودروها و بخصوص خودروهای فرسوده و بی کیفیت پی ببریم!

موضوعی که تاکنون بارها و بارها از سوی مسئولان و دست اندرکاران نسبت به آن هشدار داده شده است. رضا پدیدار رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق بازرگانی تهران به عنوان یکی از همین منتقدان، در این خصوص می‌گوید: مهم‌ترین دلیل مصرف بیش از حد سوخت ، کیفیت پایین خودروهای داخلی است، خودروهای خارجی در هر ۱۰۰ کیلومتر ۳ لیتر مصرف و خودروهای ایرانی ۱۰ تا ۱۲ لیتر مصرف دارند. ضمن آنکه مصرف بنزین در خودروهای فرسوده بیشتر نیزهست به شکلی که هر یک از خودروهای فرسوده نسبت به یک خودروی غیرفرسوده ۱۴.۳ درصد مصرف بنزین بیشتری دارد. طبیعی است که در چنین شرایطی خودروها از مهمترین عوامل آلاینده هوا باشند.

موضوع حالا به حدی جدی شده که حتی چند روز قبل مسعود پزشکیان، رئیس جمهور، در حساب کاربری خود در شبکه ایکس خطاب به خودروسازان اعلام کرد که «اگر در یک بازه زمانی معقول موتور خودروها اصلاح نشود و مصرف سوخت به سطح قابل‌قبول نرسد، دولت ناچار به بازنگری در تخصیص ارز و صدور مجوز تولید خواهد شد». او تأکید کرده که «در صورت نیاز، فناوری روز دنیا باید خریداری شود و دولت مسیر این تحول را حمایت خواهد کرد.»

 

سایه ای به نام صنایع نفتی بر سرآلودگی هوا

در کنار خودروها عامل دیگری که کمتر به آن پرداخته شده، پتروشیمی‌ها و صنایع نفتی هستند که به‌دلیل ماهیت فعالیتشان، آلاینده‌های مختلفی را به محیط زیست وارد می‌کنند. استفاده زیاد از محصولات وابسته به نفت و گاز،‌ در کنار دیگر تولیدات پتروشیمی‌ها، باعث روشن شدن چراغ خطر در بسیاری مناطق محیط زیست در سراسر کشور شده است.

آلودگی هایی در حوزه های آب و خاک و هوا. گرچه  در این میان آلودگی هوا به خاطر آنکه سلامت شهروندان را به صورت مستقیم هدف قرار می دهد، بیشتر زیر ذره بین است. گزارش های منتشر شده در این زمینه حکایت از آن دارند که ذرات معلقی مانند اکسیدهای گوگرد، ترکیبات آلی فرار و نیتروژن در کنار گازهای گلخانه‌ای مانند دی اکسید کربن، از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا هستند که توسط پتروشیمی‌ها و واحد های تولید کننده محصولات نفتی در هوا آزاد می شوند.

 

مازوت سوزی، همچنان یکه تازدر آلودگی!

در کنار نقش خودروها و صنایع نفتی در آلودگی هوا عامل سومی هم وجود دارد که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت. عاملی به نام «مازوت» سوزی. مازوت یا نفت کوره از چند سال قبل و به دنبال ناترازی های انرژی به یکی از مهمترین منابع سوختی نیروگاهای کشور بدل شده است. این در حالی است که به گفته کارشناسان محیط زیست مصرف آن به شدت روی آلودگی هوای شهرهای بزرگ تاثیر دارد. با این حال همین سازمان به تازگی اعلام کرده که قرار است مازوت سوزی در زمستان امسال هم ادامه داشته باشد. البته با این تفاوت که بنابر ادعای محیط زیست، مازوت مصرفی امسال از نوع کم گوگرد است که اثر آلایندگی آن را به شدت کاهش می دهد. احمد طاهری، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست درباره اخبار منتشرشده پیرامون آغازمجدد مازوت‌سوزی در کشور گفته، این موضوع چیز جدیدی در کشور نیست و قابل انکار نیست. هر ساله با افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری، نیروگاه‌ها بخشی از نیاز خود را از طریق سوخت‌های جایگزین مانند مازوت تامین می‌کنند.

وی تصریح کرده؛ اتفاق مهمی که در دولت چهاردهم رخ داد، این بود که سال گذشته برای نخستین‌بار در تاریخ صنعت نیروگاهی کشور، به نیروگاه شازند دو محموله مازوت کم‌گوگرد اختصاص داده شد. این اقدام تاثیر قابل‌توجهی بر کاهش آلودگی هوای اراک داشت به‌طوری‌که تعداد روز‌های ناسالم ناشی از اکسید گوگرد در این شهر از حدود ۲۷ روز در سال ۱۴۰۲ به تقریبا ۵ روز در سال ۱۴۰۳ کاهش یافت.

طاهری همچنین با ذکر اینکه امسال حدود ۳۰۰ میلیون لیتر مازوت کم‌گوگرد در نیروگاه‌ها ذخیره شده است گفته؛ با افزایش سرما و نیاز بیشتر نیروگاه‌ها به سوخت، این نوع مازوت مورد استفاده قرار می‌گیرد که میزان آلودگی آن به‌مراتب کمتر از مازوت معمولی است.

بنا برادعای وی، مازوت معمولی دارای میزان گوگردی بین ۳.۵ تا ۵ درصد است، در حالی‌که مازوت کم‌گوگرد دارای محتوای گوگرد زیر نیم درصد است. این تفاوت می‌تواند به کاهش قابل‌توجه آلودگی هوا منجر شود. تاثیر این نوع سوخت در شهر‌هایی مانند اراک که مستقیما تحت تاثیر آلودگی نیروگاه‌ها هستند، بسیار محسوس است. اما در شهر‌هایی مانند اصفهان یا تهران، به دلیل سهم بالای ناوگان حمل‌ونقل در آلودگی هوا، این تاثیر کمتر خواهد بود.

 

مرگ‌ومیر و هزینه‌های نجومی

اما همانطور که گفته شد هر ساله آلودگی هوا جان صدها نفر از شهروندان ایرانی را می گیرد  کمااینکه  دکتر عباس شاهسونی – عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز آلودگی هوا را «دومین عامل خطر مرگ در جهان پس از فشار خون» دانسته و پیش از این اعلام کرد که:«در جهان از هر ۸ مرگ، یک مرگ منتسب به آلودگی هواست».

به گفته شاهسونی، بر اساس مطالعه سال ۱۴۰۳، بیش از ۳۵ هزار مورد مرگ در ایران تنها در شهرهای مورد بررسی که جمعیتی بالغ بر ۵۷ میلیون نفر را شامل می‌شود، به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق PM۲.۵ مربوط بوده است. از سویی دیگر هزینه اقتصادی این مرگ‌ها نیز تکان‌دهنده است؛ به طوری که تنها در سال ۱۴۰۳ بیش از ۱۳.۹ میلیارد دلار — معادل بیش از ۱۰۰۰ همت — خسارت اقتصادی به کشور وارد شده است و در تهران این عدد به ۲.۸ میلیارد دلار می‌رسد.

از طرفی کارشناسان اعلام کرده اند که  بیماری‌های ایسکمیک قلبی، سکته مغزی، بیماری‌های مزمن انسداد ریوی و سرطان ریه بیشترین ارتباط را با آلودگی هوا را دارند.

عباس نژاد در این زمینه می‌گوید:« طبق نتایج تحقیقات میانگین جزء مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به ذرات معلق PM۲.۵ در سال ۱۴۰۳ در کشور۱۴.۶۶ درصد است. در شهر تهران نیز جزء مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به ذرات معلق در سال ۱۴۰۳ برابر با ۱۶.۰۶ درصد می‌باشد. همچنین بالاترین میانگین جزء مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به ذرات معلق PM۲.۵ در سال ۱۴۰۳ در کشور مربوط به شهر زابل با ۲۱.۳۶ درصد است. میانگین جزء مرگ به علت سکته مغزی منتسب به ذرات معلق PM۲.۵ در سال ۱۴۰۳ در کشور ۱۵ درصد است.»

 

وضعیت اجرای قانون هوای پاک

با تمام تفاصیل از چگونگی وضعیت اجرای قانون هوای پاک تنها راهکار دولت و مسئولان، برای آلودگی هوا تعطیلی های پی در پی ادارات و مدارس است تا شاید «این نیز بگذرد» و با آغاز فصل گرما، دیگر انتقادی به  آنها مطرح نشود!

 

چهار سال پیش بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس از وضعیت اجرای قانون هوای پاک آب پاکی را روی دستمان ریخت و به جامعه گوشزد کرد که با توجه به اجرای ضعیف این قانون، نباید امیدی به داشتن آسمان آبی داشت. امروز آن پیش‌بینی‌ها محقق شده و بخش‌های وسیعی از کشور زیر لحافی از آلودگی غرق شده‌اند. شاخص آلودگی در شهرهای کوچک و بزرگ ناسالم است و کارشناسان بر این باورند که جز با اجرای قانون مصوب سال ۹۶ و مجهز کردن دودکش‌ها برای کنترل ذرات معلق مازوت، می‌توان دوباره هوای سالم را به ایران برگرداند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که شاخص آلودگی هوا در یک روز تعطیل رسمی شرایط خوبی ندارد. هوا هنوز سرد نشده و در بسیاری از ‌استان‌ها سیستم‌های گرمایشی به آن صورت راه نیفتاده‌اند اما از سراسر ایران خبر می‌رسد که وضع شاخص‌ها خوب نیست. در سوم آبان ماه شاخص هوای تبریز ۲۱۷، بناب ۲۱۳، محمدیه قزوین ۲۳۳، ارومیه ۱۹۳، تهران ۱۶۸، کرج ۱۸۵، قزوین ۱۶۸و اصفهان ۱۶۰ با رنگ‌های بنفش و قرمز و بسیار ناسالم برای همه اعلام شده است. هوای مشهد با شاخص ۱۲۰ و نارنجی برای گروه‌های حساس ناسالم است. اهواز که همیشه نفس کشیدن در آن سخت است، استثنا در این روز شاخص ۱۱۱نارنجی را به ثبت رسانده و شرایطش برای گروه‌های حساس ناسالم است. شاخص اراک هم ۱۰۱ نارنجی و ناسالم برای گروه‌های حساس است. اخبار رسیده از اردبیل حکایت از آسمانی سیاه دارد که معلوم نیست چرا به این روز افتاده و دیگر شهرها هم به نظر نمی‌رسد که حال و روز خوبی نداشته باشند. اما چرا به یکباره همه آسمان ایران سیاه شده است؟

 

قوانینی که اجرا نشد

یوسف رشیدی، کارشناس آلودگی هوا در گفت‌وگو با «هفت صبح» به شکلی متفاوت به پرسش مطرح شده پاسخ می‌دهد و می‌گوید: اصلا چرا باید هوای پاک داشته باشیم؟ مگر اتفاق خاصی افتاده است. خودروهای فرسوده جمع‌آوری شده است؟ مگر حمل و نقل مناسبی داریم؟ مگر کانون گرد و غبار داخلی کنترل شده است؟ و سئوالات متعدد دیگری از سوی او مطرح می‌شود.

اشاره رشیدی به بندهای مختلف قانون هوای پاک است. همان قانونی که سال ۱۳۹۶ تصویب شد و مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۴۰۰ اعلام کرد که از ۵۶ ماده مقرر در قانون هوای پاک و آیین‌نامه فنی آن، اجرای ۲۲ ماده به صورت ضعیف، ۱۷ ماده متوسط و ۱۷ ماده خوب، برآورد شده است. نظر کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس این بود که به‌طور کلی دستگاه‌های اجرایی در اجرا قانون هوای پاک و آیین نامه فنی آن عملکرد ضعیف رو به متوسط داشته‌اند و تا زمانی که نحوه عملکرد بدین صورت باشد، نباید انتظار بهبود کیفیت هوا و تحقق هوای پاک را داشت.

البته قانون هوای پاک تنها قانونی نیست که به کشوی میزها سپرده شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد از سال ۱۳۵۴ تاکنون بیش از ۴۰ قانون و مصوبه در خصوص آلودگی هوا در مراجع مختلف تصویب شده‌اند و قطعا این قوانین هم درست اجرا نشده‌اند که به نقطه امروز رسیده‌ایم.

نصب فیلتر ضروری است

سوخت بی‌کیفیت یکی از متهمان اصلی آلودگی هواست و این روزها هم مازوت‌سوزی در صنایع و نیروگاه‌ها بلای جان بسیاری از شهرها شده است اما رشیدی بر این باور است که سوزاندن سوخت‌های مایع مثل گازوئیل و مازوت به تنهایی عامل آلودگی هوا نبوده و نبود تکنولوژی کنترل آلودگی هوا در نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها و واحدهای صنعتی است که باعث بروز این پدیده می‌شود.

به گفته این کارشناس آلودگی هوا، اختلاف مازوت کم گوگرد و پرگوگرد در میزان تولید دی اکسید گوگرد سوخت مصرفی است که در مازوت‌های کم سولفور کمتر است. اما تولید ذرات معلق اولیه در هر دو نوع مازوت یکسان است، ولی در مازوت کم سولفور ذرات معلق ثانویه کمتری تولید می‌شود. بنابراین برای هر دو نوع مازوت باید خروجی واحدهای صنعتی مجهز به فیلترهایی باشد که اکسیدهای ازت یا ناکس و ذرات معلق را کنترل کنند. برای کنترل ناکس سیستم کاتالیستی لازم است که در هیچ جای کشور در واحدهای صنعتی نداریم ولی حداقل باید فیلترهایی برای کاهش ذرات معلق در زمان مازوت‌سوزی نصب شود.

او سازمان محیط زیست را مسئول کنترل فیلتراسیون معرفی می‌کند و معتقد است که فیلتر ذرات معلق را به راحتی می‌توان ساخت زیرا تکنولوژی پیچیده‌ای ندارد. البته اگر قرار باشد از سیستم انتخابی برای حذف اکسید ازت استفاده کنیم، تکنولوژی آن کمی پیچیده‌تر است ولی تکنولوژی فیلترهای پارچه‌ای یا الکتروفیلتر و غیره در ایران وجود دارد و استفاده از این فیلترها یک مقدار نظارت و پیگیری نیاز دارد.

 

کاهش ۱۵۰ هزار تنی آلودگی تهران با اجرای یک قانون

چهار سال قبل خسارت آلودگی هوا در کل کشور سالیانه ۱۹ هزار میلیارد تومان برآورد شده بود و حالا که حجم آلودگی‌ها بیشتر شده، قطعا میزان این خسارات هم رشد یافته است. خسارات هنگفت آلودگی هوا، اهمیت تلاش برای دستیابی به هوای پاک را روشن می‌کند اما چرا شرایط کشور هر روز بدتر می‌شود.

فتح الله امی مدیر پیشین طرح آلودگی هوا نیز در یک کلام عدم اجرای قانون هوای پاک را عاملی می‌داند که کشور را به حال و روز امروز رسانده است.

به گفته امی، در سال ۸۵ تا ۹۰ بخشی از قانون مصوب مجلس در تهران اجرا می‌شود و ۱۵۰ هزار تن از آلودگی هوای پایتخت کاسته می‌شود. این طرح به صورت آزمایشی و با مشارکت جایکای ژاپن انجام می‌شود. ژاپنی‌ها مطالعه برای کاهش آلایندگی هوا را انجام می‌دهند و هفت محور برای اجرا به دانشگاه تربیت مدرس ارائه می‌دهند، این دانشگاه هم دو محور دیگر به آن اضافه کرده و حاصل برنامه اجرایی کاهش ۱۵۰ هزار تنی آلودگی هوای تهران می‌شود.

جایزه این تلاش نصب ایستگاه چهاردهم تشخیص آلودگی هوای تهران در دانشگاه تربیت مدرس است که با درخواست مجری و همراهی شهرداری محقق می‌شود. روزی که امی و تیمش این برنامه آزمایشی را اجرا می‌کنند، هشت شهر کشور درگیر آلودگی بوده ولی امروز در خوزستان ۱۴ شهر آلوده داریم.

امی می‌گوید: ما می‌خواستیم این طرح آزمایشی را در تمام شهرهای آلوده آن زمان یعنی هشت شهر کشور اجرا کنیم. آن زمان به حرف ما توجه نکردند و معلوم بود که آلودگی توسعه می‌یابد. ما هنوز خودروهایمان افزایش می‌یابد. گاز به تمام مناطق رفته است و آلاینده‌ها بوسیله منابع ثابت و متحرک رو به گسترش هستند اما اگر قانون هوای پاک اجرا می‌شد، مشکلی نداشتیم.

به گفته مدیر پیشین طرح آلودگی هوا بر اساس پیشنهاد مجریان پروژه کاهش آلودگی هوای تهران، قرار بود مثل قوانین بین‌المللی که تولیدکننده کربن خسارت پرداخت می‌کند، منابع مالی طرح کاهش آلودگی هوا از محل پرداخت خسارت و جمع‌آوری پول در یک صندوق تامین شود ولی به این پیشنهاد توجهی نمی‌شود.

حال که کشور درگیر آلودگی سراسری و تعطیلات گسترده ناشی از آلودگی در کسب و کارهاست آیا سازمان حفاظت محیط زیست از نقش ناظر صرف خارج می‌شود و انرژی خود را صرف اجرای دقیق قانون هوای پاک خواهد کرد؟