بارورسازی ابرها واقعی است؟

در مواجهه با بحران مزمن خشکسالی، بارورسازی ابرها به‌عنوان راهکاری فناورانه وارد ادبیات سیاست‌گذاری آب در ایران شده است. اما برخلاف تبلیغات رسمی، این روش در هیچ کشوری برای مقیاس‌های وسیع اجرا نشده و اثربخشی آن در حد آزمایشگاهی و مناطق محدود باقی مانده است. با وجود اجرای صدها عملیات پروازی و زمینی در ۲۳ استان، ایران همچنان پنجمین سال خشکسالی را پشت سر می‌گذارد. کارشناسان هواشناسی و منابع آب هشدار می‌دهند که بارورسازی ابرها نه دقت مکانی دارد، نه تضمین افزایش بارش، و نه توان مقابله با خشکسالی گسترده را. تکیه بر این روش، بدون توجه به واقعیت‌های علمی و اقلیمی، نه‌تنها کمکی به حل بحران نمی‌کند، بلکه با ایجاد انتظارات غیرواقعی در جامعه، انگیزه برای اصلاح مصرف و مدیریت منابع را نیز تضعیف می‌کند. در شرایطی که کشور نیازمند سیاست‌های پایدار، مشارکت اجتماعی و بازنگری در الگوی مصرف است، بارورسازی ابرها نباید به نسخه غالب تبدیل شود؛ بلکه باید در جایگاه محدود و تخصصی خود باقی بماند.

یک دهه پیش که تب برگزاری جلسات با موضوع آب در ایران بالا گرفته و تازه حرکت‌هایی برای اجتماعی شدن موضوع بحران آب آغاز شده بود، موسسه تحقیقات آب وابسته به وزارت نیرو با برگزاری یک میزگرد تخصصی با حضور متخصصان رشته‌های مختلف، بارورسازی ابرها را روشی غیر موثر برای حل مسئله بحران آب در کشور معرفی کرد. کارشناسان حاضر در آن نشست بر این باور بودند که بارورسازی ابر بیش از آنکه با هدف بهبود وضعیت بارش‌ها به کار گرفته شود، برای مقابله با تشکیل تگرگ و خسارت به کشاورزی در دنیا کاربرد دارد. در سال ۸۰ مهمترین دلیل مخالفت کارشناسان حاضر در این جلسه کمبود اعتبارات بود و صاحبنظران صرف ۶ میلیارد تومان اعتبار برای عملیاتی که نمی‌دانیم نتایج آن چیست را غیر منطقی می‌دانستند. اما معلوم نیست بر اساس کدام یافته‌ جدید به یکباره وزارت نیرو به‌عنوان وزارتخانه متولی آب کشور مواضعش تغییر کرد. در سال ۱۴۰۱ سازمان توسعه و بهره‌برداری فناوری‌های نوین آب‌های جوی وابسته به این وزارتخانه شکل گرفت و جای مرکز ملی بارورسازی ابرها که از سال ۱۳۷۵ تاسیس شده بود را گرفت.

برای ساختار جدید اساسنامه‌ای نوشته شد و در نهایت با تدوین برنامه پنج ساله پایش جو و ارتقاء بهره‌برداری از آب‌های جوی در چرخشی قابل توجه وزارت نیرو به مدافع بارورسازی ابرها تبدیل شد و این نسخه را شفابخش مشکل خشکسالی در کشور اعلام کرد. در آخرین جلسه شورایعالی آب هم راهکارهایی برای تامین مالی برنامه پنج‌ساله تدوین شده، اندیشیده شد. حتی در قانون بودجه هم ردیف‌های اعتباری برای پروژه‌ای در نظر گرفته شد که تقریبا همه می‌دانند نسخه‌ای آزمایشگاهی است، در سطوح وسیع اجرا نشده و اثربخشی آن بسیار کم است. این شیوه در دنیا برای بهبود وضعیت بارش در مخازن سدها یا حوضه‌های آبریز کوچک به کار گرفته شده است اما در ایران قرار است از شرق تا غرب کشور را درنوردیم تا ابرهای مستعد را بارور کنیم و با بارش چند قطره باران، غول خشکسالی را شکست دهیم.

بارورسازی ابرها خشکسالی را درمان نمی‌کند

با وجود آنکه طبق گفته محمدمهدی جوادیان‌زاده، رئیس سازمان توسعه و بهره‌برداری فن‌آوری‌های نوین آب‌های جوی در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، ۳۷ پرواز با هواپیما، ۵۰ پرواز با پهپاد و بیش از ۶۰۰ ژنراتور زمینی در ۲۳ استان کشور عملیات اجرایی بارورسازی ابرها را انجام داده‌اند اما ما پنجمین سال خشکسالی را پشت سر می‌گذاریم، پاییز خشکی داریم و دقیق نمی‌دانیم چقدر پول پای بارورسازی ابرها صرف شده است.

در حالی که وانمود می‌شود بارورسازی ابرها نسخه شفابخشی برای خشکسالی در ایران است اما مهدی رهنما رئیس سابق پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور بارورسازی ابرها را روش درمان خشکسالی نمی‌داند و به «هفت صبح» می‌گوید:‌ در خیلی مناطق مثل آمریکا برای مدیریت آب در حوضه‌های آبریز کوچک از این روش استفاده کرده‌اند یا بعضی جاهای دیگر برای مناطق بسیار کوچک به صورت تست آزمایشگاهی از آن استفاده شده است اما هیچ جای دنیا گزارشی ثبت نشده که در مقیاس وسیع این شیوه جواب داده باشد و پاسخگوی مبارزه با خشکسالی باشد.

به گفته رهنما، خشکسالی گریبان‌گیر جایی مثل آمریکاست و اگر بنا باشد که این شیوه موثر باشد، آنها با آن سطح تکنولوژی مشکلات خود را رفع می‌کردند. تاکنون جایی ثبت نشده است که بارورسازی ابرها در مقیاس بزرگ خشکسالی را رفع کند، بارش‌های خوبی تولید کرده باشد یا کشاورزی را بهبود داده باشد. در مقیاس خیلی کوچک از این شیوه استفاده شده و گزارش‌هایی وجود دارد که ممکن است تا ۲۰ درصد و نه بیشتر، افزایش بارش در سطوح کوچک ایجاد کند.

بارورسازی ابرها دقت مکانی ندارد

شاهرخ فاتح رئیس سابق مرکز خشکسالی سازمان هواشناسی نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» تعدیل مصنوعی آب و هوا (بارورسازی ابرها) را عاملی برای حل مشکل خشکسالی در ایران نمی‌داند و درباره تاثیر اجرای این عملیات بر بارش مناطق پایین دست حرکت ابرها، می‌گوید: بر اساس داده‌های قطعی موجود، اجرای این عملیات در خوشبینانه‌ترین حالت می‌تواند بین ۱۵ تا ۲۰ درصد بارش یک منطقه موثر باشد. ضمن آنکه به هیچ وجه دقت مکانی در بارورسازی ابرها وجود ندارد. در خیلی از موارد عملیات انجام شده و هدفش پهنه A بوده است اما بارش در پهنه دیگری رخ داده است. بنابراین با توجه به حجم کم ایجاد بارش و نبود دقت مکانی از این شیوه به‌عنوان راه حل مسئله خشکسالی نمی‌توان کمک گرفت.

به گفته او، در شرایط آزمایشگاهی گزارش‌هایی درباره تاثیر عملیات بارورسازی بر دیگر پهنه‌ها وجود دارد اما اینکه در جو چه اتفاقی می‌افتد یا در پهنه گسترده‌ای مثل اتمسفر چه خواهد شد، موضوع ناشناخته‌ای است که ممکن است نتایج آن با شرایط آزمایشگاهی زمین تا آسمان متفاوت باشد. تجربه ثابت کرده است نتیجه به دست آمده در آزمایشگاه ممکن است با پهنه‌های واقعی همخوانی نداشته باشد. زیرا اگر نتایج آزمایشگاه درست بود، امروز مسئله بیابان‌های آمریکا حل شده بود و کشورهای خلیج فارس آب شیرین کن احداث نمی‌کردند. برای اثر بخش بودن بارورسازی ابرها باید ابر مورد نیاز وجود داشته باشد، شرایط فیزیکی انجام عملیات بارورسازی به خوبی فراهم شود. اگر چنانچه همه این موارد حاضر و آماده باشند، تازه با افزایش حداکثر ۱۵ درصدی بارش مواجه هستیم که مشکلی از مشکلات عدیده ما را حل نخواهد کرد.

به اعتقاد فاتح اینکه تصور شود با عملیات بارورسازی ابرها که در برنامه‌ها پیش‌بینی شده، بارش‌ها افزایش یابد و کمبود آب کشور جبران شود، غلط اندازترین نتیجه‌ای است که از عملیات بارورسازی ابرها به خصوص در کشور ما می‌توان گرفت.

با توجه به نظرات کارشناسی، تبلیغ بارورسازی ابرها به‌عنوان روشی برای حل مشکل بی‌آبی در ایران، نوعی آدرس غلط دادن است. اطلاعات نادرست این توقع را در جامعه ایجاد می‌کند که باید با به‌کارگیری روش‌های نوین، آب تولید کرد بنابراین تحت تاثیر تبلیغات نادرست و گسترده درباره نتایج بارورسازی ابرها، هیچ تلاشی برای کاهش مصرف آب در جامعه شکل نخواهد گرفت.