رشد خلق ارزش افزوده صنعت ایران طی سال‌های اخیر بسیار اندک بوده و صنعت ایران تنها یک مرحله از خام‌فروشی فاصله گرفته و به نوعی در مرحله نیمه‌خام فروشی درجا زده است.

به گزارش سرمایه فردا، سهم صادرات صنعتی از سبد صادرات غیرنفتی کشور تنها محدود به ۱۵درصد است. مقایسه صادرات صنعتی ایران در ۶ماه اول۱۴۰۲ با بازه زمانی مشابه در سال گذشته نشان می‌دهد صادرات صنعتی ایران کمتر از ۴۰۰میلیون دلار افزایش داشته و از رقم سه‌میلیارد و ۲۰۰میلیون دلار ۱۴۰۱، نهایتا به سه‌میلیارد و ۵۸۹میلیون دلار در سال جاری رسیده است. بررسی‌ها حاکی از این است که رشد خلق ارزش افزوده صنعت ایران طی سال‌های اخیر بسیار اندک بوده و صنعت ایران تنها یک مرحله از خام‌فروشی فاصله گرفته و به نوعی در مرحله نیمه‌خام فروشی درجا زده است.

داده‌های یونیدو بیانگر این است که نرخ رشد خلق ارزش افزوده صنعتی در بازه زمانی ۳۰ساله در ایران، ۶بار وارد بازه منفی شده است. این در حالی است که این نرخ در کشوری مثل چین، به مدت ربع قرن مثبت مانده و از تعهد این کشور به توسعه صادرات صنعتی حکایت دارد.

اهمیت این موضوع از آن جهت است که رابطه سیاستگذار با برون‌گرایی اقتصاد و بنگاه‌های صنعتی را به خوبی نشان می‌دهد. بررسی صادرات صنعتی ایران همچنین حاکی از این است که ارزش هر تن کالای صادراتی ایران نسبت به سال گذشته بدون تغییر مانده و کالاهای صادراتی صنعتی ایران از کمترین میزان پیچیدگی، فناوری و خلق ارزش افزوده برخوردار بوده‌اند. این در حالی است که صادرات صنعتی در کشورهایی همچون ترکیه، بحرین، گرجستان، اردن، پاکستان و ارمنستان سهم بیش از ۷۰درصدی دارد.

وضعیت صنعت و صادرات صنعتی ایران وقتی تراژیک‌تر می‌شود که صنعت ایران حتی سهم چندانی در صادرات به شرکای تجاری اصلی هم نداشته است. فقدان استراتژی توسعه صنعتی، سیاستگذاری‌های اشتباه ارزی و تجاری و محدودیت‌های ناشی از تحریم، از جمله اصلی‌ترین دلایلی که باعث شده است صنعت ایران در مسیر خلق ارزش افزوده و ارتقای فناوری پیش نرود و در جا بزند.

آمار تجارت در ۶ماهه ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که صادرات صنعتی ایران تنها ۳٫۵میلیارد دلار بوده و با سهم اندک ۱۵درصدی از کل صادرات کشور، به چند کشور همسایه و چند بخش صنعتی محدود است. این در حالی است که بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد بیش از ۷۰‌درصد صادرات کشورهای ترکیه، بحرین، گرجستان، اردن، پاکستان و ارمنستان به‌عنوان همسایگان ایران را صادرات صنعتی تشکیل می‌دهد. اما چه عواملی باعث شده است تا صادرات صنعتی ایران در کف باقی بماند و محدود به کالاهایی با کمترین میزان خلق ارزش‌افزوده و به نوعی در بند نیمه‌خام‌‌‌فروشی باشد.

یکی از شاخص‌‌‌هایی که می‌‌‌تواند ارزیابی دقیق‌‌‌تری از توان رقابت و عملکرد صنعتی کشورها ارائه دهد، شاخص‌‌‌ عملکرد رقابت‌‌‌ صنعتی‌‌‌ (CIP) یونیدو است. این شاخص، پتانسیل کشورها برای تولید و صادرات محصولات کارخانه‌‌‌ای در جهت‌‌‌ ارتقا و تاثیر اقتصادی‌‌‌ بر تجارت جهانی‌‌‌ و ارزش افزوده محصولات کارخانه‌‌‌ای‌‌‌ را می‌‌‌سنجد. یونیدو رقابت‌‌‌ صنعتی‌‌‌ را ظرفیت‌‌‌ کشورها برای‌‌‌ افزایش‌‌‌ حضور در بازارهای‌‌‌ داخلی‌‌‌ و بین‌المللی‌‌‌ و در عین‌‌‌حال توسعه‌‌‌ بخش‌‌‌ها و فعالیت‌‌‌های‌‌‌ صنعتی‌‌‌ با ارزش‌افزوده و محتوای‌‌‌ فناوری‌‌‌ بالاتر در نظر می‌گیرد.

بر این اساس گسترش تولید برای‌‌‌ افزایش‌‌‌ حضور در بازارهای‌‌‌ داخلی‌‌‌ و بین‌المللی‌‌‌ و افزایش‌‌‌ محتوای‌‌‌ فناورانه دو مولفه اصلی برای بهبود وضعیت کشورها در رقابت‌‌‌پذیری صنعتی است که اولین‌‌‌ مولفه‌‌‌، بر افزایش‌‌‌ ظرفیت و‌‌‌ تولید و مولفه‌‌‌ دوم، بر کیفیت‌‌‌ و تولید محصولات مبتنی ‌‌‌بر فناوری‌‌‌ تمرکز دارد.

بررسی‌‌‌‎ نشان می‌دهد ایران حتی در منطقه نیز از نظر شاخص رقابت‌‌‌پذیری صنعتی (CIP) جایگاه قابل اتکایی ندارد و بعد از کشورهای ترکیه، امارات، عربستان، قطر و بحرین قرار گرفته است. یکی از دلایلی که برای بهبود جایگاه این کشورها در مقایسه با ایران عنوان می‌شود، رشد فزاینده ارزش‌افزوده صنعتی در این کشورهاست. اما چرا وضعیت‌‌‌ خلق‌‌‌ ارزش‌افزوده صنعت و صادرات ایران پایین است. بررسی‌‌‌های بازوی پژوهشی مجلس نشان می‌دهد حجم‌‌‌ ارزش افزوده صنعتی‌‌‌ ایران طی‌‌‌ یک‌‌‌‌دهه‌‌‌ اخیر (۱۳۹۹-۱۳۹۰) به‌‌‌ قیمت‌‌‌ ثابت‌‌‌ دلار سال ۲۰۱۵ میلادی‌‌‌، تقریبا در کانال ۶۰میلیارد دلار ثابت‌‌‌ بوده و با اندکی بهبود در سه‌سال اخیر، در سال ۱۴۰۱ به ۷۰میلیارد دلار رسیده است.

شاهد این ماجرا سهم بسیار پایین سهم تولیدات صنعتی با فناوری بالا در سبد صادراتی ایران است. بررسی‌‌‌‎ها همچنین حاکی از این است که سهم‌‌‌ ایران در ارزش‌افزوده صنعتی‌‌‌ جهانی‌‌‌ از ۰٫۴۳‌درصد در سال ۲۰۰۵ به‌‌‌ رقم‌‌‌ ۰٫۴۲‌درصد کاهش‌‌‌ یافته ‌‌‌و فاصله ایران در این زمینه در مقایسه با دو رقیب اصلی در منطقه یعنی ترکیه و عربستان، با روندی افزایشی در پیش است و در حالی که شکاف اندازه بخش‌‌‌ صنعت‌‌‌ ایران با عربستان و ترکیه‌‌‌ در سال ۲۰۰۵ به‌‌‌ ترتیب‌‌‌ ۶٫۶ و ۴۴٫۷میلیارد دلار بود، در سال ۲۰۲۲، این‌‌‌ شکاف به‌‌‌ ترتیب‌‌‌ به‌‌‌ ۱۸٫۵ و ۱۳۷٫۴میلیارد دلار رسیده است.

چرا خلق ارزش‌افزوده صنعتی در ایران پایین است؟

بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد که ارزش‌‌‌افزوده گروه صنعت در انتهای دهه ۹۰ از ابتدای این دهه کمتر شده است. در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۰، ارزش‌‌‌افزوده بخش صنعت به میزان ۲‌درصد کاهش یافته و در حالی که حجم ارزش‌افزوده گروه صنعت در سال ۸۹، بیش از ۳۷۳‌هزار میلیارد تومان بوده، در سال ۱۴۰۰ به ۳۰۰‌هزار میلیارد تومان کاهش یافته است. این آمارها بیانگر این است که بخش صنعت طی سال‌های اخیر قدرت خلق ارزش‌افروده خود را از دست داده و بخش بیشتری از خروجی صنعت برای تداوم تولید و نه در جهت بهبود فناوری و خلق ارزش‌افزوده خرج شده است.

کاهش سهم ایران در ارزش‌افزوده صنعتی جهان از ثابت‌‌‌ بودن میزان خلق‌‌‌ ارزش صنعت طی‌‌‌ یک‌دهه‌‌‌ اخیر و افت‌‌‌ ظرفیت‌‌‌های ‌‌‌تولیدی‌‌‌ به‌‌‌دلیل‌‌‌ رشد منفی‌‌‌ تشکیل‌‌‌ سرمایه‌‌‌ در اقتصاد ایران ناشی می‌شود. آمارها بیانگر این است که وضعیت تشکیل سرمایه در بازه زمانی ۱۲ساله نصف شده است. براساس بررسی‌‌‌های اتاق تهران در دهه ۱۳۹۰ میزان تشکیل سرمایه به قیمت سال ۱۳۹۵ در مجموع ۵۲۳همت بوده، اما در سال ۱۴۰۱ به قیمت سال ۱۳۹۵ میزان تشکیل سرمایه ۲۷۵همت بوده است. همچنین در حالی که استهلاک سرمایه در سال ۱۳۹۰، ۱۸۰همت و در سال ۱۴۰۰، ۲۵۷همت بوده، استهلاک با تشکیل سرمایه برابر شده است. همه این عوامل باعث شده است تا موتور خلق ارزش‌افزوده صنعتی کشور به نوعی متوقف شود و سهم ایران از ارزش‌افزوده صنعتی جهانی و صادرات صنعتی جهان ناچیز بماند.

سیاستگذاری نادرست و فقدان استراتژی توسعه صنعتی

اما چرا صنعت در یک‌دهه اخیر در مسیر نزولی قرار گرفته است. این وضعیت از یک‌طرف با سیاستگذاری‌‌‌های داخلی و نبود سیاست و استراتژی توسعه صنعتی و از طرف دیگر با محدودیت‌هایی که به واسطه تحریم برای تولید، تجارت و سرمایه‌گذاری ایجاد شده، مرتبط است.

در نبود استراتژی توسعه صنعتی، سیاستگذاری صنعتی در ایران منسجم و هماهنگ پیش نرفته و سیاست‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مالیاتی، تجاری، اعتباری و تامین مالی و ظرفیت دستگاه‌‌‌های مختلف در جهت هم‌‌‌افزایی بخش تولید تنظیم و به کار گرفته نشده است. فقدان استراتژی صنعتی همچنین باعث شده است تا صنایع پیشران و ارزآور به‌درستی شناسایی نشده و مورد حمایت قرار نگیرند و ساختار صنعتی کشور در مسیر توسعه صنعتی در جهت تنوع‌‌‌یابی و ایجاد صنایع با پیچیدگی و فناوری بالاتر شکل نگرفته باشد و نهایتا سبد صادراتی همچنان محدود و وابسته به محصولاتی با کمترین میزان ایجاد ارزش‌افزوده باقی بماند و کالاهای دانش‌‌‌بنیان و فناورانه که پتانسیل خلق ارزش‌افزوده بیشتر و افزایش رقابت‌‌‌پذیری صادراتی را دارند، همچنان سهم بسیار اندکی از تولید و صادرات صنعتی داشته باشند. نوسانات ارزی، محدودیت در تامین مواد اولیه تولید از جمله مواد اولیه وارداتی، افزایش قیمت نهاده‌‌‌‌‌‌‌‌‌های وارداتی، کاهش توان واردات بنگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌های تولیدی در عین وابستگی تولید صنعتی به واردات؛ افزایش ظرفیت تولید و نوسازی ماشین‌‌‌آلات و خطوط تولیدی را کاهش داده است.

سیاست‌‌‌های تجاری و ارزی اشتباه از جمله پیمان‌‌‌‍‌‌‌سپاری ارزی در کنار کاهش شرکای تجاری و محدودیت در مراودات تجاری با کشورهای پیشرفته و فقدان توافق‌‌‌های تجاری با رقبا، افت قدرت رقابت‌‌‌پذیری صنعتی کشور را به دنبال داشته است.  از طرف دیگر محیط کسب‌وکار نامناسب و سیاست‌‌‌های اشتباهی همچون قیمت‌گذاری دستوری در کنار رشد هزینه‌‌‌های تولید، کمبود نقدینگی، دشواری تامین مالی برای بنگاه‌‌‌ها، تسهیلات‌‌‌دهی ضعیف به تولید و چالش‌‌‌های مربوط به تامین انرژی از جمله برق و گاز، مسیر هرگونه نوسازی، نوآوری، خلاقیت، ارتقای فناوری تولید و ایجاد ارزش‌افزوده صنعتی را مسدود کرده است.

نهایتا و براساس مطالعات صورت‌گرفته، برخلاف روند طی‌شده در کشورهایی همچون ترکیه، جهش‌‌‌های ارزی در ایران نه‌تنها رونق صادرات از جمله صادرات صنعتی را به دنبال نداشته، بلکه خروج از صنعت و حضور در بازارهای نامولد را به گزینه پرسودتری تبدیل کرده است. روند کاهشی تولید همچنین به دلیل کاهش نرخ حقیقی ارز و عدم‌استفاده از ظرفیت‌‌‌های صنعتی و انحراف منابع سرمایه‌‌‌ای تشدید شده است.

صادرات محدود کالاهای فناور

بررسی صادرات بسته به سطح فناوری محصولات طی ۶ماهه ۱۴۰۲ بیانگر این است که صادرات محصولات اولیه سهم ۳۸درصدی، محصولات با فناوری سطح متوسط سهم ۳۰درصدی، صادرات مبتنی بر منابع سهم ۲۲درصدی، فناوری سطح پایین سهم ۹درصدی و فناوری سطح بالا تنها سهم یک‌دهم درصدی داشته است. صادرات فناوری سطح بالا در ۶ماهه ۱۴۰۲ تنها ۱۷۲میلیون دلار به وزن ۱۷‌هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل که صادرات این بخش ۲۱۸میلیون دلار به وزن ۲۷‌هزار تن بوده، از لحاظ ارزش ۲۱‌درصد و از لحاظ وزنی ۳۶‌درصد کاهش داشته است.

صادرات فناوری سطح پایین در ۶ماهه ۱۴۰۲، یک‌میلیارد و ۹۸۰میلیون دلار به وزن ۲۴۱۱‌هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش ۲‌درصد و از لحاظ وزن ۱۱‌درصد افزایش داشته است. صادرات مبتنی بر منابع در ۶ماهه امسال، ۵میلیارد و ۴۳۲میلیون دلار به وزن ۲۶۰۴۲‌هزار تن بوده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش ۷‌درصد کاهش و از لحاظ وزن ۴۱‌درصد افزایش داشته است.

صادرات فناوری سطح متوسط در ۶ماهه ۱۴۰۲، ۷میلیارد و ۲۰۵میلیون دلار به وزن ۱۵۶۸۴‌هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ ارزش ۱۵‌درصد کاهش و از لحاظ وزن ۱۰‌درصد افزایش داشته است. صادرات محصولات اولیه نیز در ۶ماهه امسال، ۹میلیارد و ۲۸میلیون دلار به وزن ۲۱۲۱۲‌هزار تن بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر ارزش ۱۳‌درصد و از لحاظ وزن ۳۹‌درصد افزایش داشته است./ دنیای اقتصاد