چهارشنبه ۲۱ آبان ۱۴۰۴
اخبار جعلی دیگر تنها یک معضل جهانی نیست، بلکه در ایران به دلیل محدودیت‌های رسانه‌ای و نبود شفافیت سیاسی، به بحرانی فراگیر بدل شده است. کارشناسان در نشست اخیر تأکید کردند که فقدان آزادی رسانه، ضعف اخلاق حرفه‌ای و رقابت ناسالم برای دیده‌شدن، زمینه‌ساز گسترش فیک‌نیوزها شده و اعتماد عمومی را به شدت آسیب زده است.
به گزارش سرمایه فردا، در جهان امروز، فیک‌نیوزها تنها محصول فناوری و شبکه‌های اجتماعی نیستند؛ بلکه نتیجه مستقیم سیاست‌های رسانه‌ای، ساختارهای حکمرانی و ضعف اخلاق حرفه‌ای نیز محسوب می‌شوند. در ایران، محدودیت‌های گسترده رسانه‌ای و نبود مرجعیت معتبر خبری باعث شده مردم برای دریافت اطلاعات به منابع غیررسمی و غیرقابل اعتماد روی بیاورند. همین خلأ، بستری برای رشد اخبار جعلی و مهندسی خبر فراهم کرده است؛ پدیده‌ای که نه‌تنها افکار عمومی را منحرف می‌کند، بلکه اعتماد اجتماعی را همچون شیشه‌ای شکننده خرد کرده و اخلاق رسانه‌ای را قربانی سرعت و رقابت کرده است.
اخبار جعلی اطلاعات نادرست یا گمراه کننده ای است که به عنوان خبر منتشر می‌شود و می‌تواند روی افکار عمومی تاثیر بگذارد؛ این نوع اطلاعات بیشتر در زمان بحران تولید و منتشر می‌شود. بخشی از اخباری که روزانه در شبکه های اجتماعی منتشر می شوند، خبرهای جعلی هستند و گسترش این دست از اخبار در رسانه های اجتماعی به یک نگرانی جدی در سطح جهان تبدیل شده‌اند. ا
با گسترش شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، انتشار خبر بدون تأیید منبع رسمی به امری عادی بدل شده است. مسائلی همچون نوسانات اقتصادی، حوادث طبیعی یا اعتراضات اجتماعی، بار‌ها بستر گسترش شایعات و اطلاعات نادرست بوده‌اند.
اما چرا حالا چرا فیک نیوز زیاد شده است؟ چرا جامعه تا این اندازه در برابر اخبار جعلی آسیب‌پذیر شده است؟ ز شایعه با سرعت نور حرکت می‌کند و حقیقت در پیچ‌وخم تردیدها جا می‌ماند؟ چرا یک تیتر ساختگی یا ویدئوی برش‌خورده می‌تواند حیثیت افراد را بر باد دهد؟ با انبوهی از روایت‌های ضد و نقیض چه باید کرد و چگونه آنها را از هم تشخیص داد؟ سوالاتی که کارشناسان حاضر در نشست تخصصی با عنوان «اخبار جعلی؛ تغییر مرز حقیقت» به نقد و تحلیل و پاسخگویی به آنها پرداختند. در این جلسه که با حضور کامبیز نوروزی( حقوقدان)، عمادالدین باقی (پژوهشگر حقوق بشر) و افشین امیرشاهی( روزنامه نگار) و در دفتر توسعه آموزش رسانه برگزار شد، کارشناسان، ضمن بررسی دلایل شکل گیری و انتشار اخبار جعلی در جامعه و دلایل استقبال شهروندان از آنها، با توجه به تجارب خود، به بیان راهکارهایی برای مواجهه با اینگونه اخبار پرداختند.
کامبیز نوروزی، حقوقدان به عنوان نخستین سخنران این جلسه، با بیان اینکه واژه فیک نیوز واژه ای است که در سالهای اخیر و به تبع توسعه محیط وب و افزایش انواع پلت فرمها و جمعیت کاربران رایج شده گفت: فیک نیوز یک پدیده جهانی است اما احتمالا در ایران خیلی بیشتر رواج دارد. دلیل بالابودن احتمالی تعداد فیک نیوز ها را می توان در نبود فضای آزاد رسانه‌ای جستجو کرد .وقتی کاربر نتواند خبر صحیح و درست را در رسانه پیدا کند به ناچار به سمت منابع نامعتبر می رود، در واقع سیاست‌های نظام سیاسی این مشکلات را ایجاد کرده است. بحران اقتصادی، عدم امنیت سیاسی و انواع فشارهای امنیتی کاری کرده که مطبوعات دیگر قادر نیستند کالای مورد نیاز مخاطبین خود را فراهم کنند و مرجع اصلی خبر باشند. در نهایت ناگزیر به پلتفرمها مراجعه می کنند که در میان اینها بسیاری هم فیک نیوز یا باج نیوز از این بازار ناقص سوء استفاده می کنند.
نوروزی با اشاره به اینکه در ایران، دولت‌ها همواره از رسانه‌های نو واهمه داشته‌اند، ادامه داد: از اوایل دهه ۷۰ فیلترینگ آغاز شد، اما هرگز اثرگذار نبوده است. امروز بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون کاربر تلگرام، حدود ۳۰ میلیون کاربر اینستاگرام و نزدیک به ۳ میلیون کاربر توییتر در ایران وجود دارند که همگی با فیلترشکن از این پلتفرمها استفاده می‌کنند. دولت این تناقض را چگونه می خواهد پاسخ دهد؟ با این حال متأسفانه چنین القا می‌شود که برای مقابله با فیک‌نیوز قوانین کافی وجود ندارد. در حالیکه در قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانه‌ای مواد لازم برای مقابله با انتشار اخبار نادرست پیش‌بینی شده است که می توان با فیک نیوزها مقابله کرد.
نوروزی تصریح کرد: بنابراین راهکار واقعی مقابله با اخبار جعلی، شفافیت و آزادی رسانه‌ها است. دولت باید به نهادهای صنفی مانند انجمن صنفی روزنامه‌نگاران اعتماد کرده و امکانات لازم را در اختیار آنها قرار دهد. در حال حاضر سایت “هم میهن” مسدود است چرا دولت این کار را با فیک نیوزها نمی کند که کاملا قابل شناسایی هستند.
وی افزود: مسئله اصلی، حراست از رویه پنهان‌کاری نظام سیاسی است. اگر همان آزادی‌هایی که در کشورهای دموکراتیک به شهروندان و رسانه‌ها داده می‌شود در ایران نیز فراهم شود، آنگاه می‌توان به‌طور مؤثر با اخبار جعلی مقابله کرد.
در ادامه عمادالدین باقی با بیان اینکه بحث اصلی، تعامل بین رسانه و مخاطب است و رسانه بقایش در شمار مخاطب است گفت: رسانه برای اینکه تاثیر بر مخاطب خود داشته باشد متوسل به روشهایی می شود که در افکار عمومی ایجاد انحراف می کند. اخبار جعلی بیشتر در رسانه‌های حکومتی، برون‌مرزی و انفرادی منتشر می‌شود. البته جنگ روانی با انتشار اخبار جعلی در نهایت به ضرر خود نظام تمام می‌شود که در صدا و سیما باید این موضوع رعایت شود. در واقع جعل خبر معضلی تاریخی است و روایت های تاریخی را نیز با معضل بزرگی مواجه کرده است.
باقی در ادامه افزود: رسانه‌های مستقل و مدنی، رسانه‌های حکومتی و دولتی، رسانه‌های برون‌مرزی و اپوزیسیون، و رسانه‌های سلولی و انفرادی چهار دسته اصلی رسانه است. در این بین رسانه‌های مجاز و قانونی ضعیف‌تر از آن هستند که بخواهند خبر جعلی تولید کنند. این رسانه‌ها نیز زیر ذره بین هستند و هر لحظه ممکن است به‌دلیل یک خبر دچار مشکل شوند و موجودیتشان به خطر بیفتد.
این پژوهشگر حقوق بشر خاطر نشان ساخت: رسانه‌های دولتی و حکومتی مانند صدا و سیما از نوعی مصونیت برخوردارند و معمولاً تجربه نشان داده که به هیچ نهادی نیز پاسخگو نیستند. این را از روی تجربه شخصی خودم می گویم، سال پیش در اخبار ۲۰:۳۰، خبری کذب و ناجوانمردانه در مورد شخص من اعلام کردند، پیگیری کردیم، قول رسیدگی دادند اما حتی توضیح یا تکذیب نزدند. حتی برخی از افراد به دلیل خبر کذب از صدا و سیما شکایت هم کردند و منع تعقیب خورد. بنابراین شکایت هم به جایی نمی رسد.
وی اظهار داشت: از طرفی ما با رسانه های برون مرزی هم مواجه هستیم که بسیار پرمخاطب هستند و اساسا فلسفه وجودیشان جنگ روانی است. رسانه های انفرادی هم هستند که به هیچ جایی پاسخگو نیستند و حرفه ای هم نیستند که بدترین نوع رسانه است. بدترین اتفاق زمانی رخ می‌دهد که رسانه‌های برون‌مرزی با رسانه‌های انفرادی پیوند می‌خورند. آنها این اخبار را پوشش می‌دهند و در شبکه‌های اجتماعی بازتاب می‌دهند، همین امر باعث می‌شود مشکل، بزرگ‌تر و خطرناک‌تر شود. بنابراین باید خیلی مراقب فورواردهای خبر بود.
عماالدین باقی مهندسی خبر را پیچیده‌تر از جعل ساده یک خبر دانست و افزود: یکی از فجایع دنیای مجازی مهندسی خبر است. جعل خبر، فقط ساختن چیزی است که وجود ندارد؛ اما نوع پیچیده‌تر آن، مهندسی خبر است که در همه رسانه ها دیده می شود. مثل خبرهای سودان که رسانه های انگلیسی زبان به آن نمی پردازند یعنی جایی که رسانه‌های غربی به کشتار توجهی نکردند. چرا؟ چون به منافع مستقیم آنها مرتبط است.
اما افشین امیر شاهی به عنوان سومین سخنران این جلسه معتقد است که اصولا موضوع‌های مرتبط با روزنامه‌نگاری، بسیار پیچیده و حساس هستند. به گفته وی وقتی به دستورالعمل‌های روزنامه‌نگاری مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که در عمل گاهی نمی‌توانیم همه آنها را به طور کامل اجرا کنیم. مثل بی‌طرفی و انصاف، دقت و صحت اطلاعات، شفافیت در منبع،احترام به‌حریم خصوصی، پرهیز از تیترسازی فریبنده ، رازداری و حفاظت از منابع و….
وی با ذکر اینکه چند سالی است که راستی آزمایی (فکت چکینگ) در اخبار و اطلاعات به فعالیت‌های روزنامه‌نگاران، فعالان رسانه‌ای، بنگاه‌های خبری و روابط عمومی‌ها اضافه شده گفت : این ابزار به خبرنگاران و روزنامه نگاران کمک می کنند تا ضمن بررسی ادعاهای مطرح شده و درستی سنجی محتوا، از گمراه شدن مخاطبان جلوگیری کنند.
اما چرا فیک‌نیوزها و فقدان اخلاق حرفه ای یکی از خطرناک‌ترین پدیده‌های عصر ما هستند؟ سوالی که امیر شاهی در پاسخ به آن گفت: اصولا خبر جعلی مثل دود سیگار در اتاق دربسته است و همه را درگیر می‌کند، حتی کسانی که سیگاری نیستند هم تحت تثیر آن قرار می گیرند. به عنوان نمونه یک نفر که فالوئر زیاد یا یک سایت و کانال تلگرامی خاص دارد مثلا یک خبر می‌نویسد که با ورشکسته شدن فلان بانک و افت بورس فلان شرکت پتروشیمی و چه و چه قرار است دلار افزایش بسیار پیدا کند. فردایش می‌بینیم که نصف مردم حمله کردند که دلار بخرند یا بفروشند. خب این قدرت فیک نیوز هست. این بدان معناست که برخی از شهروندان خودشان رسانه شده‌اند و تاثیرگذار هستند.
وی معتقد است که فیک‌نیوزها هم محصول بی‌اخلاقی هستند و هم محصول بی‌سوادی رسانه‌ای. سردبیر روزنامه هفت صبح با انتقاد از اینکه رسانه‌های ما گاهی چنان از سرعت مست شده‌اند که فراموش کرده‌اند کارشان «درست گفتن» است، نه «اول گفتن». گفت: من همیشه به همکارانم درباره برخی از خبرها گفته‌ام که مسابقه نداریم، اگر خبرهایی خیلی خاص و عجیب با ظاهر مهم منتشر شد، ما لازم نیست اول باشیم، باید مطمئن باشیم که خبرمان درست است. مثل داستان پینگ پنگ بازی کردن خاتمی که گفتند هوش مصنوعی است. در این مورد ما با اینکه از اصالت آن کیپ اطمینان داشتیم اما با توجه به شایعاتی که در مورد ماهیت آن وجود داشت با یکی از نزدیکان وی تماس گرفتیم وبعد از تایید ایشان، تازه کلیپ را منتشر کردیم!
برخی از خبرنگاران و برخی از رسانه‌ها دنبال لایک و انتشار اول هستند. اینجا مسئله حقیقت ممکن است که فدا شود. یعنی گذشتن از مرز حرفه‌ای کارمان. گاهی برخی از فیک‌نیوز از بیرون نمی‌آید، از همین‌جا، از خود ما شروع می‌شود.
به اعتقاد وی چالش بعدی در مورد اصالت خبر ، بررسی آن از زاویه اخلاقی است. امیرشاهی در این زمینه با ذکر اینکه اخلاق در رسانه، مثل روغن در موتور است که تا وقتی هست، دیده نمی‌شود، اما وقتی تمام شود، صداش درمی‌آید گفت: معتقدم که مشکل امروز این نیست که دروغ زیاد شده . مشکل این است که دروغ، لباس حقیقت پوشیده. خبرنگاری که می‌خواهد بماند، باید بین دیده‌شدن و درست‌ماندن یکی را انتخاب کند.اخلاق رسانه‌ای یعنی جرئت گفتن «نمی‌دانم» وقتی مطمئن نیستی. سکوت کردن وقتی هنوز مدرکی در دست نداری. ترجیح بدهی ده دقیقه دیرتر بنویسی، اما درست بنویسی.
این روزنامه نگار نام آشنای کشور با ذکر اینکه فیک نیوزها از مهمترین منابع انتشار اخبار جعلی و شایعات هستند در مورد تأثیر فیک‌نیوزها بر اعتماد عمومی و اخلاق رسانه‌ای نیز گفت: اعتماد عمومی مثل شیشه است؛ وقتی شکست، هیچ چیزی جای آن را پر نمی‌کند. فیک‌نیوزها این شیشه را در مقیاس ملی خرد کرده‌اند.در جامعه‌ای که هر روز صدها خبر از هزار منبع منتشر می‌شود، مردم دیگر نمی‌دانند به کدام صدا گوش بدهند. بی‌اعتمادی فراگیر می‌شود: به رسانه‌ها، به مسئولان، به هم‌دیگر.چرا چون مردم مدام در معرض اخبار منفی، اغراق‌شده یا جهت‌دارند. در حقیقت اعتماد از رسانه‌ها آغاز می‌شود و اخلاق رسانه‌ای نیز در همان نقطه می‌میرد که حقیقت قربانی «کلیک» می‌شود.
اما برای رویارویی و مقابله با خبرهای جعلی و فیک نیورها چه باید کرد؟ چالشی که محور دومین بخش از نشست یاد شده بود.
کامبیز نوروزی، حقوقدان در این زمینه معتقد است بانی اصلی توسعه فیک‌نیوزها در ایران، نظام سیاسی بوده و رویکرد انکاری و امنیتی نظام سیاسی باعث ناتوانی در شناخت و سازماندهی فضای مجازی شده است.. وی با بیان مثالی در این زمینه گفت:مثلا در ماده ۸ آیین‌نامه داخلی شورای عالی فضای مجازی آمده است که اوراق و اسناد کتبی، الکترونیکی، صوتی و تصویری ارائه شده در جلسات شورا و مشروح مذاکرات شورا دارای طبقه‌بندی حفاظتی هستند. چرا باید طبقه‌بندی حفاظتی باشد؟ مجلس، یکی از ارکان حاکمیت به مراتب بالاتر از شورای عالی فضای مجازی است، مذاکراتش علنی منتشر می‌شود. با این رویکرد، اصولاً توانایی شناخت جهان جدید را نخواهیم داشت و طبیعتاً قادر نخواهیم بود آن را سازماندهی کنیم.
نوروزی با ارائه راهکارهای عملی در این خصوص گفت: ساده‌ترین راه حل این است که فیلترینگ برداشته شود و دسترسی آزاد به پلتفرمها فراهم شود. در عوض سایت‌ها و پیج‌هایی که فیک‌نیوز و اخبار جعلی منتشر می‌کنند، باید مسدود شوند.
عمادالدین باقی نیز در این بخش از نشست با اشاره به اینکه باید بر اعتبار منبع خبر تکیه کنیم؛ منابعی که موثق بودن آنها محرز است گفت: با این حال، انسان خردمند حتی اختیار خود را به‌طور کامل به دست رسانه‌ها نمی‌سپارد! مهمترین راهکار ایجاد مرجعیت معتبر رسانه‌ای است. سرگردانی مردم در تشخیص خبر درست از نادرست ناشی از نبود چنین مرجعی است. اگرچه مطبوعات کاغذی به دلیل رعایت استانداردهای حرفه‌ای اغلب مرجعیت دارند، اما اثرگذاری آنان در مقایسه با رسانه‌های پرطرفدارغیرکاغذی، کم تر است. در این میان صداوسیما می‌توانست این نقش را ایفا کند، اما اکنون این جایگاه را از دست داده است.
امیرشاهی اما به عنوان روزنامه نگاری که بیش از سه دهه از عمر خود را صرف قلم زدن در عرصه مطبوعات و رسانه ها کرده معتقد است که راهکارکمرنگ کردن بساط اخبار جعلی در جامعه؛ تقویت اخلاق رسانه‌ای آنهم در سه لایه از اصلاح فردی، سازمانی و ساختاری است. وی در مورد اصلاحات ضروری در سطح فردی گفت: خبرنگار باید در برابر قلمش پاسخگو باشد. آموزش سواد رسانه‌ای و اصول اخلاق حرفه‌ای باید بخشی ثابت از تربیت روزنامه‌نگار باشد. اما الان خبرنگاران تحت فشار سرعت و رقابت شدید برای دیده‌شدن هستند و ترس از از دست دادن شغل یا کاهش بازدید، مانع تصمیمات اخلاقی می‌شود.
وی ادامه داد: در سطح سازمانی نیز رسانه‌ها باید واحدهای «راستی‌آزمایی داخلی» داشته باشند. همان‌طور که ویراستار غلط املایی را اصلاح می‌کند، فکت‌چکر باید صحت داده و نقل‌قول را بررسی کند. شفاف‌سازی درباره منابع و اصلاح خطاها پس از انتشار، نشانه ضعف نیست، بلکه نشانه بلوغ رسانه‌ای است. این در حالی است که بسیاری از رسانه‌ها واحد فکت‌چک مستقل ندارند و سیاست‌ها و ساختار مدیریتی، بیشتر بر سرعت انتشار و جذب مخاطب تمرکز دارد تا صحت و دقت.
امیرشاهی همچنین در تشریح جزئیات سومین لایه یعنی اصلاح در سطح ساختاری و سیاستی نیز گفت: حکمرانی رسانه‌ای باید از کنترل‌محور به شفافیت‌محور تغییر کند. رسانه آزاد و پاسخگو، بهترین ابزار مقابله با فیک‌نیوز است. وقتی رسانه رسمی امکان پرسشگری و دسترسی به داده‌های واقعی داشته باشد، شایعه و دروغ خودبه‌خود زمین می‌خورند.
امیر شاهی به نقش پاسخگویی شفاف مسئولان به عنوان یکی دیگر از راهکارهای کمتر شدن نقش اخبار جعلی، شایعات و فیک نیوزها اشاره کرده و گفت: بسیاری از مسئولان و کنشگران رسمی کشور سخنانی بر زبان می‌آورند که درست و غلط بودن حرف‌هایشان مشخص نیست و حرف را بدون توجه به تبعات و نتایج مترتب بر آن بر زبان می رانند. حرف ها و سخنانی که مخاطب را گمراه و بی اعتماد می کند. یک مثال ساده به موضوع مسمومیت دانش‌آموزان بر می گردد. بیش از سه ماه مردم شاهد انواع خبرها و اطلاعات از این حادثه بودند که به‌طور دائم تکرار میشد. اطلاع رسانی‌های رسمی در باره این حادثه معیوب، نارسا و مبهم بود. در حالی که این اطلاع رسانی های معیوب به رواج شایعات و اخبار فیک منجر شد. اما اطلاعات منسجم و قابل پذیرش از سوی دستگاه های مسئول با وجود همه پیگیری های روزنامه نگاران منتشر نمیشد. درباره بسیاری از مسائل مهم روز نیز شرایط همین طور است. در حالیکه اگر مسئولان شفاف صحبت کنند کم کم اعتماد عمومی نسبت به اخباری که از سوی آنها به عنوان مرجع منتشر می شود، بیشتر و بیشتر می شود و همین عاملی خواهد شد برای کاهش نقش اخبار جعلی و در کنار آنها، فیک نیوزها!
تمام حقوق برای پایگاه خبری سرمایه فردا محفوظ می باشد کپی برداری از مطالب با ذکر منبع بلامانع می باشد.
سرمایه فردا